ASTRONOMISCHE KLOK*

De Rooms-Katholieke priester George Lemaître getuigde dat geloof en wetenschap hand in hand konden gaan. Hij vermoedde dat de waargenomen roodverschuiving in verre sterrenstelsels werd veroorzaakt door het dopplereffect van zich snel verwijderende lichtbron-nen. Rond 1930 presenteerde hij het concept van een uitdijend heelal. En wat groter wordt moet ook ooit klein geweest zijn. De "Big Bang" was geboren. Zijn theorie vertoonde een opvallende gelijkenis met dat andere wonder, namelijk de conceptie. En het postulaat van de oerknal was een wetenschappelijke bevestiging van de Schepping.

   Dat een toenemende afstand tussen ons en verre sterrenstelsels evengoed kon komen doordat juist wij ons verwijderen, alsof we via het afvoerputje uit ons heelal wegstromen, heeft natuurlijk nooit iemand echt aangesproken. Wellicht was het oude idee van 'steady state'toch juist, tenslotte is volgens de huidige wetenschappelijke opvatting meer dan 95% van het heelal nog steeds een raadsel. Wellicht waren onveranderlijkheid en inflatie alleen maar twee verschillende manieren om hetzelfde fenomeen te beschrijven; het zou niet de eerste keer zijn dat fysische modellen elkaar lijken tegen te spreken. De big bang theorie verwierf echter, mede door de bespottelijke naam, een on-aantastbare populariteit. Ook onder kosmologen. En misschien toch wel terecht.

Paus Johannes Paulus II gaf in 1988 schriftelijk te kennen dat theologische en wetenschappelijke opvattingen over het ontstaan van het heelal elkaar niet hoeven uit te sluiten. Zolang het moment van de schepping maar met rust werd gelaten. De verklaring leek vooral te zijn ingegeven door de vrees van het Vaticaan dat de ontrafeling van de eerste minuten van de oerknal wel eens onomstotelijk zou kunnen aantonen dat God een pleonasme is. Maar zijn boodschap had een averechtse uitwerking. De tweespalt tussen God en Oerknal werd alleen maar groter en 'wie niet gelooft moet wel atheïst zijn'.

In de 21^e eeuw bestaat er onder exacte wetenschappers nauwelijks twijfel over het ontstaan van materie en krachten tijdens die eerste momenten van de oerknal:

Vanaf het begin dat het jonge heelal gevuld was met een hete brij (quark-gluonplasma) volgden er een stuk of zeven fase-transities die een tijdsduur hadden van aanvankelijk een fractie van een seconde tot uiteindelijk vele duizenden jaren. Bij elk van deze transities ontstonden emergente eigenschappen: elke nieuwe fase beschikte over kenmerken die eerder nog afwezig waren. Quarks en elektronen werden ware elementaire materiedeeltjes en konden daarom gelijkgesteld worden aan de eigenschappen die hen tegenwoordig worden toegekend. Door hun veelvoudige combinaties in de vorm van atomen kon daarna een groot aantal emergente eigenschappen worden gegenereerd, eigen-schappen die zonder die combinaties eenvoudig niet zouden hebben bestaan.

Door hun onderlinge aantrekkingskracht (gravitatie) klonterden elementaire deeltjes samen en vormden na vele jaren hemellichamen met zelf weer nieuwe emergente eigenschappen. De grote aantrekkingskracht en straling van een ster kwam pas tot stand als een zeer groot aantal waterstofatomen accreteerden.

   De combinaties van verschillende atomen zoals we die tegenwoordig op aarde kennen, tonen nog overtuigender het ontstaan van emergente eigenschappen aan. De eigenschappen van water zijn volslagen anders dan die van waterstof en zuurstof waaruit het is opgebouwd en dat keukenzout eigenlijk bestaat uit het metaal natrium en het giftige chloorgas is ook het gevolg van emergentie door samenvoeging.

Niemand weet precies wat er 3½ miljard jaar geleden op aarde gebeurd is maar in de lijn van eerdere ontwikkelingen mag worden verondersteld dat de combinatie van verschillende moleculen heeft geleid tot een volgend stadium van emergentie. Het proces wordt abiogenese genoemd. Sommige moleculen vormden door meervoudige polarisatie een soort blaasjes, te vergelijken met schuimvorming. Andere moleculen werden overgedragen van de ene op de andere verbinding waarbij energie werd gegenereerd, te vergelijken met verbranding. Weer andere moleculen maakten deel uit van cyclische auto-katalytische processen. Dat zijn chemische processen die zichzelf in stand houden en waarvan het eindproduct dezelfde verbinding is waarmee het proces begon.

Eerder is betoogd dat de oerknal eigenlijk een alternatieve schepping is. Aanhangers van de big bang theorie zullen geen principiële bezwaren koesteren tegen de aanwezigheid van een God die af en toe als Schepper kan fungeren. Dat verklaart de hardnekkigheid waarmee sommige wetenschappers vasthouden aan concepten als Intelligente Ontwerper of zichzelf theïstisch evolutionist noemen. De ware atheïst zal zichzelf meer herkennen in het universum van Stephen Hawking, dat onbegrensd is, zonder echt begin of einde. Het reductionistische idee dat alles verklaard zou kunnen worden met één God vereist wel een héél toegewijde vroomheid. En dat alles een oorzaak moet hebben, is door de onzekerheidsrelatie van Heisenberg allang achterhaald.

   Waarom de meeste mensen, wetenschappers incluis, niet in staat zijn het bestaan van een god af te wijzen, kan verschillende gronden hebben. Als kind zijn zij vaak groot gebracht door liefhebbende ouders in de geborgenheid van het geloof. Het alternatief van een heelal zonder begin spreekt de meesten niet aan en de erkenning dat zoveel grote geesten uit het verleden (Aristoteles, Thomas van Aquino, Ibn Sina) het fout hadden, is eenvoudig onaanvaardbaar. Maar het grootste bezwaar dat ze tegen atheïsme hebben, is hun overtuiging dat haar aanhangers amoreel zouden zijn: de atheïst die een pact met de duivel onderhoudt, sinds de heksenvervolging is er weinig veranderd. Godvrezende kosmologen hebben niet zo veel moeite met de gedachte dat bij de allereerste kwantum transitie het heelal 'uit het niets' tevoorschijn is gekomen. Het is wel diep treurig als daar uit geconcludeerd wordt dat het heelal geen betekenis heeft en ons bestaan zinloos is.