Artsen zonder Grenzen: NL13 INGB 0000 0040 54 www.artsenzondergrenzen.nl
De magazins komen op een groot scherm het best tot hun recht
Elk begin is een notie van tijd
Zonder tijd is er geen begin
Als verleden, heden en toekomst samenvallen
Is tijd alleen nog een gedachte
Een gedachte is ook een begin
DE WACHTKAMER
Er zijn nog 110 674 350 005 wachtenden voor u
Het Emergente Universum vertoont overeenkomsten met het magisch universum van William S. Burroughs, alleen verwarde de chaosmagiër synergie met syncretisch occultisme. Hij meende dat de (menselijke) wil de belangrijkste stuwende kracht is in dit universum. Het standpunt dat telekinese en andere wilsopleggingen berusten op esoterische onzin werd krachtig door hem bestreden. Hij was ervan overtuigd dat alles een reden, een doel heeft. In het Emergente Universum wordt het bestaan van onzin niet ontkend, maar wel wordt bestreden dat onzin ook van betekenis is voor een zinvol bestaan.
De cut-up methode van Brion Gysin en Burroughs ligt ten grondslag aan de assemblage die in het Emergente Universum is toegepast. De essentie van emergentie wordt benadrukt door het mozaische karakter van een MAGazine. Om met Edgar Allen Poe te spreken: “To originate, is carefully, patiently, and understandingly to combine” (1836).
Ik ben vast vooruit gereisd. Om te kijken wat er komen gaat. Je wil toch weten wat je te wachten staat, nietwaar?
Ik heb ook in de achter(r)uit gekeken. Het is best lastig als je ondertussen ook nog goed moet opletten waar je je op dat moment beweegt. Maar het is handig voor de oriëntatie. Geschiedenis is een waardevolle gids op mijn reis door de tijd. De grote lijn is door extrapolatie uit te zetten. Al moet je er rekening mee houden dat in detail de zaken een onvoorspelbare loop kunnen nemen. Die kleine verschillen kunnen grote gevolgen hebben. Maar dat betreft eigenlijk alleen uiterlijkheden. De essentie blijft uiteindelijk dezelfde. Achter een schijnbare willekeur schuilt een synergetische doelgerichtheid.
Dat heen en weer reizen in de tijd heeft in elk geval één ding duidelijk gemaakt. De motor van de evolutie is niet zozeer een selectieproces à la Darwin maar veeleer het gevolg van symbiose. Samenwerking draagt meer bij aan de algemene evolutionaire ontwikkeling dan uitsluiting. De juiste combinatie om tot geschikte samenwerking te komen is wel onderhevig aan een selectieproces maar als het emergente omslagpunt bereikt wordt is dat een irreversibel omslagpunt.
In het dorp waar ik ben opgegroeid was religie even vanzelfsprekend als de dagelijkse rijst (ik heb gelukkig nooit honger hoeven lijden). Bij de meeste dorpsbewoners stond nooit kip op tafel (hindoes eten vegetarisch). Mijn moeder gebruikte nooit reuzel en niemand dronk alcohol. Ik dronk mijn eerste biertje in een bar op Katendrecht onder het genot van Vietnamese worstjes (nem chua) en Kaapse animeermeisjes.
Taal is de grootste barrière als je wilt aarden in de wereld. Niet geloof, traditie, eetgewoontes en taboes. Gelukkig heeft dat mij nooit in de weg gestaan. Ik heb geen moeite om te weten wat iemand bezielt, al kan ik mijzelf minder goed uitdrukken. In ben wat je zou kunnen noemen pantapathisch, dat wil zeggen dat ik niet alleen weet wat mensen denken maar ook wat er in andere wezens en zelfs in levenloze dingen omgaat. Het is mogelijk dat ik het me allemaal inbeeld maar het blijkt toevallig wel altijd te kloppen. Dus is het logischerwijs geen toeval.
In Het Transgalactisch Liftershandboek van Douglas Adams (Fontein, 1980) introduceert de auteur een robot die alles weet. Al die kennis maakt de metalen man zo mistroostig dat het bestaan hem zwaar te moede is. Hij kan echter geen zelfmoord plegen want hij is geen levend wezen.
Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden komt de robot (Theo; Melvin de originele versie) op een kosmisch rotsblok terecht dat eindeloos door het heelal zwerft. Na vele miljoenen of miljarden jaren – voor het menselijk inlevingvermogen maakt zo’n factor duizend niet veel uit – hervindt hij eindelijk weer gezelschap, maar wat er ondertussen in dat brein is omgegaan blijft onvermeld.
Theo doet sterk denken aan de Alwetende die de meeste mensen op aarde tot hun God hebben verheven. Eenzaam zwevend in de ruimte, op de hoogte van alles wat er gaande is zonder zich veel aan te trekken van alles wat er waar dan ook gebeurt. Er is alleen maar treurnis (en anders hebben ze Hem echt niet nodig). Theologen herkennen zich hier natuurlijk niet in want God is niet van ijzer.
Ik zit hier nu, in wat je een wachtkamer zou kunnen noemen, aantekeningen te maken aan de hand van ideeën en concepten uit de wereld om mij heen die ik oppik uit de boeken van anderen. Zij staan rij aan rij in eindeloze schappen langs de wanden van dit lokaal. Ik weet niet hoeveel tijd ik heb voor ik aan de beurt ben. Dus lees ik maar zo’n beetje in het wilde weg wat me interessant lijkt. Wachten duurt vaak langer als je niets te doen hebt dan wanneer je bezig bent. Zelfs als je iets doet wat je niet leuk vindt, zoals het lezen van iets dat absoluut niet boeit. Als je maar blijft lezen.
Hoe lang de tijd duurt wordt bepaald door tussentijdse gebeurtenissen, zoals het tikken van een klok, het vallen van de (domino)stenen, de verplaatsing van een schaduw. En de letters, woorden, zinnen die zich aaneenrijgen tot een openbaring waar je wellicht niet op zat te wachten.
Maar als er niets verandert staat de tijd stil.
Je kunt het natuurlijk ook omkeren. Als je zelf niets verandert vliegt de tijd aan je voorbij. Maar dan ga je alleen maar achteruit en dat is me te kleingeestig. De toekomst, nieuwe werelden, dat avontuur wil ik mezelf niet ontzeggen. Al zal dat niet altijd een prettige belevenis zijn, maar is gewoon doodgaan dat wel?
Soms vraag ik me af of de geest ook los van het lichaam kan bestaan. Kun je voortbestaan in een soort microchip? Gaat je ziel (wat dat dan ook mag zijn) wel naar het hiernamaals als je lichaam wegrot of vergaat tot rook en as? Reïncarnatie bestaat wellicht alleen zolang het lichaam intact blijft. Straks is de toekomst aan de cryonauten die zo slim waren zich in te laten vriezen voor hun lichaam het zou laten afweten. Of aan vampiers die door verse lichaamssappen te nuttigen het differentiatieproces van hun cellen kunnen omkeren tijdens een soort winterslaap.
Maar ach, als je niet dood gaat is er ook niets meer om voor te sterven. Dan is je bestaan pas echt zinloos geworden.
“I’ve crossed oceans of time to find you” zijn de woorden die Bram Stoker’s Dracula (Archibald Constable & Co., 1897) mompelt als hij zijn geliefde na vier eeuwen weer in zijn armen sluit. Voor veel mensen is dat onweerstaanbare romantiek maar feitelijk is de onsterfelijke bloedzuiger niets anders dan de verpersoonlijking van de eeuwige ziekteverwekker die het leven uit je wegzuigt en je tegelijkertijd tot nieuwe besmettingsbron promoveert. Want ooit, heel lang geleden, besloot een groep microben dat het beter was om samen te werken. En later, maar nog steeds heel lang geleden, besloot een groep ééncelligen dat het beter was om samen te werken. Toen ze, na een hele lange tijd, de verpersoonlijking werden van de mens, wilden de meesten liever niet herinnerd worden aan hun nederige afkomst. Aan hun oorspronkelijke wereld waar het nog altijd wemelde van individuele microben en ééncelligen die eertijds niet bij een groep hadden willen horen en daar nu op terugkwamen. Omdat niemand hen meer wilde, zochten ze het in geraffineerde verlokkingen. Velen vielen voor hun charmes. Zouden er genoeg blijven bestaan om de estafette voort te zetten?
Wat er precies bedoeld wordt met die laatste cryptische zin in het kader schreeuwt om een toelichting. Volgens mij hoopt iedereen heimelijk dat we op een of andere manier blijven bestaan. In de herinnering van anderen, in de voortzetting van nageslacht, in de nalatenschap van doet er niet toe wat zolang het ons verscheiden maar iets minder absoluut maakt. Het stokje doorgeven, zogezegd.
Onsterfelijkheid was al een thema in het Gilgamesj-epos, meer dan 4000 jaar geleden, en recenter noemde Yuval Harari het in Homo Deus. Een kleine geschiedenis van de toekomst (2017) nog een van de belangrijkste doelstellingen van de mens. Ik denk niet alleen dat hij gelijk heeft, ik weet zeker dat er al vergaande ontwikkelingen zijn om onze levensduur te verlengen. Ik verwacht niet dat onze organen eeuwig kunnen functioneren maar ik vertrouw wel op technologische substitutie. Als we het trotseren van de tijd en ruimte, radioactieve en kosmische straling en extreme gravitatie niet aan cybernetische androïden willen overlaten, zullen we toch moeten kiezen. Voor de Kluyt of voor de Buytelingen. Maar daarover later meer.
De nanogels die ik met een heel ander doel voor ogen heb ontwikkeld blijken de levensduur aan-merkelijk te verlengen. Een interessante bijkomstigheid. Ik heb geen idee hoe het komt. Er zijn nog wel wat storende bijwerkingen. Ik snap het wel, tenslotte komt onsterfelijkheid ook neer op het temmen van de tijd.
Harry Mulisch heeft negen jaar voor zijn dood op het Spaanse eiland Lanzarote gezien dat daar De Tijd Zelf (Bezige Bij, 2011) woont. Vier miljard jaar geleden moet het hele aardoppervlak er uit hebben gezien als deze “voorwereldlijke zwarte lavastromen, die er zacht uitzien maar steenhard zijn”. Tegen dit antediluviale decor steken de futuristische bouwsels van César Manrique zowel af als dat ze er in opgaan: een sterker tijdcontrast is niet te schilderen. Het samenspel van zwarte glooiingen en witte welvingen benadrukt de menselijke superioriteit veel meer dan de hoekige staalconstructies en betonblokken waarmee we de natuur ooit onze wil oplegden.
Toch springt de gestolde tijd op het vulkanische eiland alleen maar meer in het oog. Het kwarts in de zandverstuivingen op de Veluwe is ook al vele miljoenen jaren oud. Het heeft alleen een andere route gevolgd (erosie en sedimentatie) dan het oorspronkelijke stollingsgesteente. De mineralen die wij kennen hebben een cyclus doorlopen. Tevoorschijn gekomen uit tientallen kilometers diepe aardlagen tijdens erupties en de oceanische spreiding tussen tektonische platen vervolgen ze hun reis langs het aardoppervlak om honderd miljoen jaar later in de subductiezone weer in de diepte te verdwijnen. Door de hoge druk en radioactiviteit is het daar zo warm dat de atomaire bestanddelen zich herschikken en elders weer als mineraal aan het oppervlak kan komen. De aardkorst wordt voortdurend gerecycled. Onze tijdschaal is echter van een andere orde.
Er zit iets in die wachtkamer dat nauwelijks opvalt. Maar als je beter kijkt kun je het zien bewegen. Misschien zou je het kunnen filmen. Gewoonlijk maakte een camera 25 beelden per seconde. Maar als je één beeld per jaar zou schieten, dan zie je bij het afdraaien van de film op het scherm in één minuut 1500 jaar voorbij denderen. Desondanks zie ik nog steeds niets bijzonders in de wachtkamer. Ik zou niet een beeld per jaar moeten maken, maar om de duizend jaar! En zelfs dan zou het nog 10 minuten duren om een eiland als Lanzarote te zien verschijnen.
Tegenover mij zie ik een dichtbij-opname van een brij patroon. Antonie van Leeuwenhoek (textielhandelaar in Delft) is ook ooit begonnen met een loep om de kwaliteit van zijn stoffen te controleren. Maar terwijl ik naar de close-up staar verschijnt er ineens een dinosaurus in een antediluviaal landschap. Dat is nog eens wat anders dan de ‘kleine diertgens’, zo’n autostereogram. De geschiedenis vanaf 1674 (Van Leeuwenhoeks ontdekking van eencelligen) via 1838 (Charles Wheastones uitvinding van de stereoscoop) naar 1991 (autostereogrammen verschijnen op de markt) zou met de high-speed camera (één beeldje / 1000 jaar) niet worden waargenomen. Ons hele bestaan sinds de laatste ijstijd zou met een paar beeldjes zijn vervlogen. We zouden hooguit nog kunnen zien hoe we ooit in Afrika naar het noorden trokken. Denk daar maar aan als je geduld weer op de proef gesteld wordt.
Ondertussen zit ik hier te wachten terwijl in mijn lichaam een hevige strijd woedt. Minuscule diertjes die de wereld al bevolkten toen de dino’s nog niet eens bestonden vreten zich een weg door mijn lichaam alsof ik de berg van rijstebrij ben rondom hun luilekkerland. Behalve wat koorts merk ik er niet veel van dank zei het cellulaire leger dat ik mijn afweersysteem noem. Als nietsontziende samoerai soldaten hebben zij zich in de strijd geworpen om mijn lichaam te behouden. Dat is pas altruïsme: miljoenen cellen die zich opofferen voor het behoud van één collectief! “Waer werd oprechter trouw…?” Maar alle gekheid op een stokje, zoiets kan niet alleen door natuurlijke selectie zijn ontstaan. De zelfopoffering van ‘killer-T’s’ vereist een andere verklaring. Kun je bij samoerai nog van eer spreken (al schiet mijn empathie hier tekort), bij de individuele cellen van het afweersysteem is iets anders aan de hand: ze zijn onsterfelijk! Natuurlijke selectie is gebaseerd op geslachtelijke voortplanting maar eencelligen kunnen zich ook gewoon delen. En dat doen de moedercellen van ons afweersysteem dus ook. Zij blijven lekker thuis terwijl hun afgesplitste kinderen op oorlogspad worden gestuurd.
De cellen van ons afweersysteem stammen uit een tijd dat de wereld werd bevolkt door alleen maar bacteriën, virussen en eencelligen, bijna een miljard jaar geleden (stel je die oorlogen eens voor!). Sommige eencelligen hadden al snel door dat ze door samen te werken sterker stonden. Ze hadden wel wat meer tijd nodig om tot een werkzame taakverdeling te komen maar door die differentiatie kwamen er naast algen en schimmels ook meercellige dieren tot ontwikkeling, ongeveer 600 miljoen jaar geleden. Hun samenwerking was zo hecht dat de cellen elkaars DNA gingen nabootsen en toen ze daar in slaagden konden ze niet meer zonder elkaar (“liefde heeft ons voortgebracht… of zoiets”). De alliantie werd verdedigd tegen hongerige buitenstaanders (microben) door het legertje cellen dat we nu ons afweersysteem noemen. Na honderden miljoenen jaren zijn ze nu een stukje van mijzelf, voel ik de hitte van de strijd en wacht ik mijn beurt af voor wat extra munitie.
In H.G. Wells' The War of the Worlds (Heinemann, 1898) wordt onze wereld gekoloniseerd door buitenaardse griezels die zich voeden met mensenbloed. Op hun eigen planeet waren deze wezens nooit in contact gekomen met de talloze aardse microben zodat sommige stammen zich razendsnel konden vermeerderen in de organen van de oorspronkelijke Mars-bewoners. De (Europese) mensheid wordt gered door dodelijke ziektekiemen net zoals des-tijds Europeanen de bewoners van de Nieuwe Wereld overmeesterden zo’n bacteriële alliantie.
De menselijke afweer tegen infecties is sterk geëvolueerd door selectie als gevolg van een intensievere omgang met andere soorten (domesticatie ca. 12 000 jaar geleden) en een exponentiële toename van de eigen soort (pandemieën 2e millennium). Succesvolle bestrijding van bacteriële infecties is tegenwoordig vooral te danken aan een symbiotische relatie met schimmels (antibiotica). Succesvolle bestrijding van virale infecties is alleen mogelijk door vaccinatie en te danken aan de technologische co-evolutie.
De spirituele informatie waarvoor ons brein gevoelig is verschilt in essentie niet van de materiële informatie waarvoor ons afweersysteem gevoelig is. Culturele evolutie ontwikkeld zich analoog aan de biologische evolutie door de verspreiding van ideeën. Als het idee aanslaat wordt het geïmplementeerd in de populatie. Als er onvoldoende draagvlak voor is verdwijnt het vanzelf. Ideeënstrijd is vergelijkbaar met de ‘strijd’ tussen erfelijke eigenschappen (genen): degene die de drager de meeste overlevingskansen biedt blijft bestaan, anders gaan ze ten onder. In die zin hebben ideeën dus weinig te maken met de waarheid. Het lijkt er meer op dat de waarheid bepaald wordt door die ideeën die het beste aanslaan. Dat lijkt iets willekeurigs te hebben maar dat is het alleen in de ogen van de verliezers. Het idee dat de schoonheid van de natuur (wat wij in de natuur als schoonheid ervaren, wat dat dan ook mag zijn) in strijd is met de evolutiegedachte, het idee dat alleen een God schoonheid op aarde kan hebben gebracht zoals alleen God leven kan hebben geschapen, zal versterven volgens een natuurlijk proces omdat het niet langer gevoed wordt. Een droogbloemenboeket met pauwenveer in plaats van een brandend kaarsje. In de wachtkamer is niets heilig.
De Levende Natuur van Heimans & Thijsse vermeldt in 1916 dat van de vele grassoorten in ons land slechts enkele een Hollandse naam hebben. “Zoo hebben wij wel allen de proef genomen of een mouwkruiper zijn klimtoeren ook in onze mouw verrichten wilde en als onze kiel niet al te wijd was, hebben wij last genoeg gehad, om den indringer er aan stukken en brokken weer uit te halen.” De kafnaalden van deze grassoort zijn voorzien van minuscule weerhaakjes waardoor ze vanzelf één kant op bewegen (bv. in oren en vacht). Dit ogenschijnlijk doelgerichte ‘gedrag’ van de grasaren om de zaden via dieren te verspreiden is willekeurig ontstaan en bestaat omdat het werkt (naast al die andere grassoorten die gebruik-maken van andere verspreidingswijzen). Dat de baldadige schooljongens ze tijdens een schoolreisje tussen het beddengoed van de hitsige docente Frans hadden verstopt veranderde de schoolcarrière en verdere levensloop van één van hen maar had geen enkele in-vloed op de emergente evolutie.
De ontginning van de natuur is feitelijk al met het domesticeren van planten en dieren zo’n 12 000 jaar geleden begonnen. Sinds de industrialisering is de versnelling van dat proces zodanig toegenomen dat men de cultuur steeds meer als een opponent in plaats van een bevordering van de natuur is gaan beschouwen. Het gevolg is dat de traditionele zingeving door religie (cultuur) wordt verdrongen door de zingevende werking van natuurbeleving. Van oudsher verantwoordde men zich aan de hand van een door de kerk voorgeschreven moraal. Secularisering heeft het individuele verlangen naar een morele standaard niet weggenomen. Er is een blijvende behoefte aan een overstijgend perspectief op de betekenis en zin van het bestaan. Velen hebben zich overgegeven aan de spiritualiteit waarbij ze het goddelijke eenvoudig hebben vervangen door het ‘innerlijke zelf’. Anderen hebben zingeving gezocht in de natuur. Volgens de biophilia hypothese die stelt dat de mens en de natuur onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, heeft de natuur intrinsieke waarde. Die eigenwaarde van de natuur heeft in de ogen van menig niet-gelovige de Heilige Geest van de troon gestoten.*
Een psalm voor dit heelal
Systeem! hoe graag met U alleen
verklein ik in mijn droom Uw blote
heelal tot knuffelbare grootte
en koester U door mij heen!
Hoe dolgraag schurkt mijn oude huid
flink langs Uw Tijdeloos Begin,
zaait er mijn dood verleden in
en zuigt er mijn toekomst uit!
Maar ach ik zit hier met mijn wit
vel vol beeld- en tegenspraak
en weet niet wat het scheelt:
eerst stond er niets, en nu weer dit,
ik weet het niet en schrijf maar raak
en toch is dit Uw beeld
Gij doet mij schrijven want ik maak
per ongeluk Uw beeld
Gij schrijft mij nooit, ik schrijf te vaak
en heb U weer verveeld.
Cliché of niet, onder de sterrenhemel beseft een mens zijn nietigheid. Je kunt je problemen relativeren door naar de sterren te kijken. Een blik op het ontzagwekkende uitspansel dooft de egocentrische blik naar binnen. Ontzag kan leiden tot zelftranscendentie, het overstijgen van het individuele zelf, het begrijpen dat je een deel bent van iets groters, de maatschappij, de wereld, het heelal. Helaas kan het ook leiden tot passief nihilisme, het buitensluiten van alles dat niet is gericht op de eigen wereld, het wegzinken in een moeras van futloze genotszucht. Het angstgevoel dat met ontzag gepaard gaat kan appelleren aan een vermoeden van ondergeschiktheid of medeverantwoordelijkheid. De grens tussen atheïsme en diep religieus is van spinrag.
De amygdalae, kerngebieden in het limbisch systeem, reguleren angstgevoelens en spelen dus een rol bij normatieve overwegingen. Dat is het geval bij het bepalen van de kans dat een gebeurtenis kan plaatsvinden, gerelateerd aan de overlevingskans. De opwekking van emoties is het gevolg van endorfineproductie die zowel binnen het limbisch systeem als daarbuiten (hypofyse) kan plaatsvinden. Subtiele verschillen in de balans tussen affiniteit en weerzin kunnen gekoppeld aan dezelfde zintuigelijke waarneming een radicaal andersoortig ontzag genereren: God of Systeem.
In The Electronic Revolution (1970) suggereerde William S. Burroughs dat taal dezelfde eigenschappen heeft als virussen. Beide kunnen worden opgevat als pakketjes informatie en geen van beide kan functioneren zonder gastheer. Eenmaal geïmplanteerd gaan ze zich vermenigvuldigen, woorden worden ideeën, die zich van mens tot mens verspreiden. Tijdens dat proces vinden mutaties plaats. Ideeën veranderen van vorm, worden aangepast, evolueren en worden sterker, of ze gaan te gronde.
Manipulatie van informatie kan dienen om geruchten te verspreiden, om andersdenkenden in diskrediet te brengen, rellen te veroorzaken en associatiepatronen die het menselijk denken eigen zijn te beïnvloeden. De maatschappelijke draagwijdte van de sociale media werd door Burroughs een halve eeuw geleden haarscherp voorzien.
De besmettelijkheid van informatie (taal of virus) wordt uitgedrukt met het reproductiegetal R. In het algoritme (R = D.I.V.A) is R recht evenredig met de duur van de besmettelijke periode (D), de kans op informatieoverdracht (I), vatbaarheid (V) en afscherming tegen overdracht (A). De toegepaste wiskunde om uitbraakanalyses te beschrijven is te vinden in Adam Kucharsti’s Viraal (2021).
De eenheid van informatie, ook wel bit genoemd, is de kleinst mogelijke vorm van informatie. In het binaire stelsel zijn daarvan al verschillende sequenties mogelijk (00, 01, 10, 11) waardoor de uiteindelijke optionele streng al snel eindeloos veel mogelijkheden biedt. Stel je voor dat die streng vanuit het primordiale begin (oerknal) tot een soort uitdijende kluwen is opgerold, met de gelaagdheid van een toverbal zonder dat de afzonderlijke lagen kunnen worden onderscheiden. In een multidimensionaal universum kunnen stukjes van de streng gekopieerd, gevarieerd en verspreid worden, waarbij sommige meer kans hebben om te (blijven) bestaan dan andere. Het besmettelijke informatiepatroon is aldus niet alleen cultureel (meme) of biologisch (gen) van aard, maar het heeft ook astrofysische proporties. De herhaalbaarheid van stervorming door samenklitten van materie wordt toegeschreven aan gravitatiekrachten maar vertoont opmerkelijke overeenkomsten met verspreiding door reproductie. Hetzelfde geldt voor materievorming uit subatomaire deeltjes. De repeterende assemblage is mogelijk door de uitwisselbaarheid van de onderdelen. Net als in de industrie.
Dat laatste kan dan ook worden gezien als een herhaling van eerdere evoluties, de technologische of transorganische evolutie waarvan wij aan de vooravond staan.
Ik ben vrij zeker van de toekomst. Ik ben er immers zelf geweest. De toekomst die wij tegemoet gaan wordt door onszelf gecreëerd. Ze is het onontkoombare resultaat van onze vrije wil, van ons vermogen om te kiezen tussen handelen en niet-handelen, de paradoxale uitkomst van individueel verlangen en verantwoordelijkheid. Onze toekomst is de maatschappelijke (netto)resultante. De mensheid is gedoemd om keuzes te maken. Keuzes tussen overleven en hedonisme. Tussen verantwoordelijkheid en vrijheid. Tussen libertarisme en incompatibilisme. Volgens het determinisme gebeurt alles met een reden, elke gebeurtenis wordt noodzakelijk veroorzaakt door andere gebeurtenissen die eraan vooraf gaan. Er is dus geen ruimte voor alternatieve mogelijkheden, aangezien alles op een noodzakelijke manier veroorzaakt wordt. Ook keuzevrijheid.*
Anderen zien de toekomst wellicht heel anders. De tijd die de mensheid heeft toebedeeld gekregen is trouwens zo gering dat deze nauwelijks wordt waargenomen tijdens de voorbijsnellende eonen van het aardse bestaan. Als je die wilt zien, klik dan hier. Maar je hoeft dat niet te doen. Je kunt het ook laten. Nu kun je nog kiezen.
Voor veel mensen is school overigens de enige wachtkamer, een plek waar je feiten van meningen leert onderscheiden. Menigeen haakt echter vroegtijdig af. Uit ongeduld, ongeloof, wantrouwen of uit een zucht naar vrijheid voor het te laat is. Uitwijkmogelijkheden zoals contemplatieve ruimtes van religieuze of spirituele aard verkiezen helaas fictie boven naturalisme (non-fictie). De ware aard van het emergente universum wordt hen onthouden.
Gebedshuizen zouden ideale wachtkamers kunnen zijn, ware het niet dat ze het stadium van de kleuterschool nauwelijks zijn ontstegen. Voor wie gelooft in een leven na de dood is het aardse bestaan niets anders dan een voorportaal van het hiernamaals. Men verblijft hier in lijdzame afwachting of onverzadigbaar epicurisme tot men aan de beurt is.
Geduld (wachtkracht) en verveling (geeuwzucht) worden gekenmerkt door een gebrek aan handelen. Waar wachtkracht het nut impliceert van de dingen die gaan komen, duidt geeuwzucht op een gevoel van zinloosheid, een afkeer van het bestaan. Het oeverloos geleuter, het vluchten in hedonisme en amusement, het scheppen van een context in plaats van deze te ondergaan en er op af te stemmen, al die acties om je lekker bij te voelen (seks, drugs en rock & roll) leveren uiteindelijk hetzelfde op als wu wei. Met als enige verschil de wachttijd.
Bronnen:
Douglas Adams. Het Transgalactisch Liftershandboek. Fontein, 1980
Joe Ambrose. CUT-UP! Lulu.com, 2014
Adam Kucharsti. Viraal. Waarom dingen zich verspreiden - en waarom ze stoppen. Nieuwezijds, 2021
Harry Mulisch. De Tijd Zelf. Bezige Bij, 2011
Nick Muller. Gedichten die mannen aan het huilen maken. Prometheus, 2015
Peter Snook. The Complete Works of Edgar Allan Poe. J.A.Harrison, 1902
Matthew Stevens. The magical Ununiverse of William Burroughs. Mandrake of Oxford, 2014
Kuba Szutkovski. Neurofilosofie en Compatibilisme. Universiteit van Tilburg, 2013
Yoo-Ah Kim & Theresa Przytycka. De Taal van een Virus. Science 6526, pp 233-234, 2021 (https://science.sciencemag.org/content/371/6526)
L & B: VONDST 
SHIVA UIT DE ANDES?
Nabij het Indiase dorp Vandamangalam is bij archeologische opgravingen een opzienbarende megalithische vondst gedaan. Naast de overblijfselen van vaartuigjes werden stenen beeldjes gevonden met zowel Aziatische als Amerikaanse kenmerken.
Studenten van de Mahavidyalaya universiteit in Enathur hebben, onder het toeziend oog van professor Ramakrishna Pissipathy, een uitgestrekt gebied blootgelegd waar al eerder voorwerpen uit de steentijd waren gevonden. De meeste opgegraven beeldjes stellen dieren voor, waarvan sommigen grote gelijkenis vertonen met typisch Zuid-Amerikaanse soorten zoals gordeldieren en miereneters. Een beeltenis van Shiva kan evengoed worden toegeschreven aan Quetzalcoatl uit de Azteekse mythologie. Dr. Vikash Padmavathy, woordvoerder van het onderzoeksteam, twijfelt niet aan een grensverleggende interpretatie.
"Een paar collega's hebben gesuggereerd dat het gaat om een beeldje van Harihara, de schizofrene hindoestaanse god, half Vishnu en half Shiva. Maar de geprononceerde zon achter het hoofd en de gravures van verschillende maanstanden op het lichaam hebben mij overtuigd van een trans-pacifische connectie."
Kritische vragen over een mogelijke fatale uitwisseling van besmettelijke ziektes pareerde hij met de boodschap dat de Indo-Aziatische sites dezelfde ouderdom hadden als de Valdiviaanse in de kustregio van Ecuador en dat er volop aanwijzingen waren dat het om een strikt vegatarische cultuur ging. Skulpturen en bouwwerken waren trouwens niet gevoelig voor ziekteverwekkers.
De recente vondsten, zegt hij verder, bevestigen opnieuw wat al enige tijd werd vermoed. Namelijk, dat er ver voor onze jaartelling niet alleen migraties vanuit Azië naar Amerika plaatsvonden, maar dat er ook in tegengestelde richting werd gereisd. Padmavathy sluit een culturele uitwisseling tussen India en Zuid-Amerika dan ook niet uit. Nader onderzoek moet uitwijzen om welke periode het precies gaat.
Bron: The Times of India, 4 december 2011.
VENUS VAN VALDIVIA
De struik waaraan de vrucht waarin het zaad waaruit Pacha…
In de jaren vijftig van de vorige eeuw werd tijdens archeologische opgravingen in de omgeving van de kustplaats Valdivia in Ecuador een groot aantal keramische vrouwenfiguurtjes gevonden. Dat er tegenwoordig veel replica's van dergelijke poppetjes te koop worden aangeboden, lijkt impliciet te bevestigen dat de originele beeldjes, die ongeveer vierduizend jaar oud zijn, een stimulerende rol speelden bij voortplantingsriten: het stenen vrouwtje zou talrijke nakomelingen verwekken.
Men vermoedt dat de Valdiviaanse cultuur polytheïstisch was. Eén van hun goden, Pachakutiq, werd verantwoordelijk gehouden voor de veranderingen in de wereld: het komen en gaan, het verbeteren of verslechteren, het voortdurend vernieuwen van de omgeving. Om iets nieuws te maken, moest iets anders worden afgebroken. Soms ging dat in stilte, soms met veel geweld.
Pachakutiq betekent in het Quenchua, de oorspronkelijke taal van de Zuid Amerikaanse indianen, "Hij die de aarde doet schudden".
Ik voel iets in mijn keel dat ik daar nog niet eerder heb gevoeld. Het doet bijna geen pijn maar geluiden kan ik niet meer maken, althans geen aangename klanken, er komt alleen nog gegrom en gekreun uit mijn mond. Afgezien dan van de bittere dampen en slijmslierten.
Mijn neus was al aangetast, ruiken kan ik al lang niet meer, gelukkig. Mijn kop zal er wel niet uitzien, mijn oren en ogen mankeren niets, als de anderen mij aankijken zie ik hun afkeer, hoor ik soms een ingehouden snik.
Cuxi is vlakbij, mijn oudste dochter, eerste kind, enig meisje in de lange rij van mormels die door mij geworpen werden. Haast allemaal jongens, ik weet niet meer hoeveel, sommigen heb ik nauwelijks gezien.
Mijn dochter wel. Zij zit naast mij. Zij is nu net zo oud als ikzelf was, ooit. Zij zorgt voor mij. Zij wast mij. Zij geeft mij eten en drinken en waakt over mij als het weer tijd is …
Zonder haar …
Haar…
Haar heb ik genoeg, vroeger ook op mijn bovenlip maar dat zal daar wel weg zijn. En tussen mijn dijen. Als klein meisje had ik al haar op mijn buik. Dat struikgewas tierde altijd welig. Was ik toen ook al zo vruchtbaar?
In het struikgewas rondom de heuvels zaten heel wat hazennesten, er kwamen steeds weer nieuwe hazen uit, zouden die haasjes groeien tussen de wortels onder de grond?
Heel wat hazen heb ik aan mijn spies geregen. Toen mijn voeten nog heel waren. Het begon met kleine wondjes, ik merkte er niets van, de vangst werd wel minder, mijn snelheid werd minder, er braken stukjes vlees af, ik voelde er niets van, ik kon niet meer lopen. Wraak van de Koning der Agoeti's? Waar zijn mijn voeten nu gebleven?
Ik hoor ze soms stampen, de mannen (mijn zonen?) op het dak van mijn paleis, dansend en zingend, zichzelf moed indrinkend en elkaar beloften afdwingend dat niemand, nee, niemand een ander in de steek zou laten! Dat vertrouwen wordt soms beschaamd, maar daar kan niemand wat aan doen. De knulletjes.
De jakwar was mijn eigen schuld. Ik ben goed met de slinger, katten zijn beter met hun klauwen, kleine katjes kunnen eigenlijk alleen maar miauwen. Ik wilde dat knuffeldier helemaal niet raken, ik wilde een haas te grazen nemen. Mama Michi dacht daar heel anders over, dus mikte ik een steen tussen haar ogen. Daar had het beest niet op gerekend en ik eigenlijk ook niet maar het liep goed af. Toen wel. Jaren later pakte die duivelse kater mij, misschien was het wel de knuffel, maar van knuffelen was geen sprake toen het beest mijn hand afbeet. Ik probeerde hem of haar van Ilya weg te duwen, voerde het beest mijn andere hand, als de mannen er niet geweest waren, was ik dat nu wel. Er niet geweest, dus.
Ik ben best komisch maar niemand hoort mijn grapjes, ik ben sprakeloos en onthand, wie zit er nou te wachten op een broedmachine, ik ben een baarmoeder avant la lettre, ha, ha.
Ze heeft het hem weer geflikt. Als ik vingers had, zou ik ze erbij aflikken. Cuxi heeft haar aanleg voor het bereiden van lekkernijen niet verloren. Wat ze nu weer heeft klaargemaakt! Ik herken de grote kalebas, wat er in zit, kan ik niet zien. De hapjes die ze in mijn mond stopt smaken aangenaam, voor zover mijn smaakzin mij nog niet bedriegt. Ik proef kruiden, stukjes schapenvlees. De lieve schat houdt altijd rekening met mijn gekrompen smaak en slappe tandvlees. Met mijn tong wrijf ik het voedsel tegen mijn gehemelte en meng het met wat speeksel of met kleine slokjes sap voordat ik iets doorslik. Nog steeds kan ik genieten van het eten in mijn mond. Hoe lang nog?
Het slikken gaat wel steeds moeilijker. Het lijkt ook of ik elke dag minder proef. Heeft Cuxi dat ook in de gaten? Zonder haar zou ik het niet zo goed hebben, zou ik nooit zo lang mijn rol als Accla hebben volgehouden. Er zouden anderen geweest zijn, natuurlijk, dat wel. Om mij te wassen, te voeden, te vertroetelen. Omdat ze mij belangrijk vinden. Omdat ik belangrijk ben Omdat ik Accla ben. Maar de toewijding van Cuxi, haar liefde…., nee, ik denk niet dat ik er nog zou zijn.
Met mijn ogen zie ik dat ik minder goed kan zien. De duisternis is zeker weer begonnen. Het maakt voor mij weinig verschil. Ik slaap soms in het donker, soms in het licht. Meestal beleef ik opnieuw wat ik heb meegemaakt. Het lijkt wel of ik rondvlieg in een wereld die er niet meer is. Soms zie ik zonen die ik heb verloren. Nooit zie ik zonen die nog leven. Zij zijn mij vast vergeten of willen mij liever niet meer zien. Alleen mijn dochters. Cuxi. Soms Yaku. Zij heeft haar handen vol aan haar eigen mannen, daar kan ik haar mee plagen, ze vindt het niet erg als ik dat doe, ze weet dat ik in goede handen ben. Soms jeukt het, ik moet mij beheersen, wat valt er aan te doen?
De mannen, de prinsen, ze komen niet zo vaak meer, alleen de oude Sarimanok komt nog wel eens op bezoek. Nou ja, oud, hij ziet er nog net zo uit als vroeger, hoe oud zou hij eigenlijk zijn? Hij komt en hij gaat. Ineens was-t-ie in ons midden, de eerste keer, ik was nog een meisje, toen was-t-ie al oud, met die stukgeslagen neus van hem lijkt hij wel een supay. Zou ik er ook zo uitzien?
De anderen, ze kwamen vroeger dagelijks, bespraken hun zaken in mijn bijzijn, alsof het mij iets schelen kon wat zij ergens van vonden, maar hun gezelschap was fijn, het waren een soort eerbewijzen. De blote prinsen en behaarde krijgers moesten via mij hun mannelijkheid bewijzen. En als hen dat niet lukte, dan waren ze niet blij. Mijn schuld was het niet, ik heb al zoveel gezonde baby'tjes gebaard, ik sta boven elke twijfel verheven. Alle meisjes die ken, alle vrouwen, ze krijgen kindertjes, zoveel kindertjes, de meesten gaan al dood bij hun geboorte, en anders duurt het niet lang voor ze er de brui aan geven. Dat heb ik nooit meegemaakt, mijn kinderen waren altijd gezond en sterk en bleven jarenlang in leven.
Sarimanok verbouwt chunu's maar laatst had hij iets anders voor Cuxi. Bataat noemde hij het. Nooit van gehoord, maar wel lekker. Beter dan die zeekool* die hij vroeger wel eens meenam als hij lang was weggeweest.
Hij ging langs het water maar hij kwam altijd terug. Net als Pachacutec, die laat ons nooit met rust. Maar niet mijn eigen Pacha, mijn lieve jongen, waar ben je gebleven?
Sarimanok is een rare. Hij tekent schaduwen op de grond. Hij zegt dat in het zuiden de zon nooit zo hoog klimt als hier. Wordt hij daar dan eerder moe? Ik begrijp er niets van. Pachacutec wordt toch nooit moe.
Mijn gedachten fladderen door mijn hoofd als een vogeltje in een kooi. Wanneer het kooitje opengaat, waar vliegt die flierefluiter dan naartoe? Vogeltjes vliegen naar de hemel of vallen op de grond. Waarom zouden ze dat doen? Waar is mijn lieve Pachacutec heen gevlogen?
Ineens zie ik alles heel helder. De prinsen en de baarden, soms komen ze nog wel, meestal met een groep, ze blijven nooit erg lang, ze komen niet meer om te neuken.
De laatste zuigeling is alweer lang geleden. Vroeger duurde het niet lang voordat er weer een piemel in mij werd gestoken. De laatste keren heb ik het niet eens gemerkt, laat staan dat ik de nieuwe vaders ken. Misschien waren het wel oude bekenden. Maar dat zal wel niet, de meeste jongens zijn veel te roekeloos, als ze mij eenmaal hebben gehad, hebben ze het hoogste bereikt, de dwaze hazen, de stakkerds. Met al dat haar op hun gezicht kan ik ze niet eens herkennen, maar jongens zijn het in elk geval niet meer. Krachtpatsers, echte krijgers, dat wel, hun zonen zullen wel net zo worden Mij maakt het niet meer uit.
Mijn eerste vriendje, Picho, die zal ik nooit vergeten, de vader van mijn enige twee dochters. Alles wat we samen deden, alsof het gisteren was. Hij zit in mij, voor altijd. Die keer dat we op zoek gingen naar moriches, Picho werd gebeten door de spinnen, we waren verdwaald.
Raar, ik weet nog precies hoe die schelp glinsterde, Picho wees er naar. De schelpen langs de waterkant, het leken net bessen, te hard om te kauwen, eentje heb ik doorgeslikt, smaakte nergens naar. De spinnenbeten heb ik niet behandeld, al was ik goed met kruiden. Gingen die vanzelf over? Dat weet ik niet meer.
Die keer dat Picho mij niet wilde achterlaten. De mannen gingen weg, de vrouwen moesten blijven. Maar ik moest van hem mee, ik ben hem nog steeds dankbaar, onderweg hebben we Cuxi gemaakt.
Met Yaku was het anders, we waren op een plek waar we altijd zouden blijven. Ik was jong, het voelde goed – ik voelde me altijd goed – het was zo vredig in die tijd, alleen de oudjes gingen dood, en … hè, net had ik het nog en nou is het weg…
Ik zou wel willen huilen, heel hard huilen, alsof ik ineens voorbij het regenbos kan kijken. Het duurt altijd maar even, stel je voor dat ze met bezorgde gezichten op mij komen afstormen en dan hun schouders ophalen omdat het niets voorstelt, alleen maar wat verdriet. Hoe snuit je trouwens een neus die er niet is? Mijn laatste huilbui had ik toen Picho niet wakker werd. Hij was heel bleek en mager, hij lag heel stil, net of hij sliep.
Ik had nog nooit zoiets gezien, zie het nu weer voor me, voel het in mijn eigen keel. De schacht van de afgeschoten pijl steekt als een half ingeslikte blaaspijp uit zijn mond. Zijn ogen zijn wijd open, ik weet niet wie er meer verbaasd is, hij of ik, of de schutter van het schot.
Ik heb hem niet gezien, die schutter. Ik heb het op een lopen gezet. Ik had nog een leven te gaan.
Ik ben een bevoorrechte vrouw, de mannen maken de dienst uit, mij dragen ze op handen, ze moeten wel als ze me willen hebben. De aarde schudt, er vallen dingen om mij heen, Pachacutec heeft weer honger, het liefst heeft hij een meisje met een baby, de mannen zorgen wel voor hun eigen grote ommezwaai. Als ze alleen een arm of zo kwijt zijn, leven ze dan nog helemaal? Ben ík levend of ben ik al dood?
Die overgave, als je dood gaat in de armen van Pachacutec, dat heb ik bij Picho nooit gevoeld.
Mijn eerste zoon, Kon, was een reuzenbaby, dat heb ik wel gevoeld. Hij was een echte vechtersbaas, oersterk, onze grootste krijger, alweer zo lang dood… En Apu, mijn tweede, was ook zo'n opgewonden standje, kon rennen als een haas. Wat een pret als hij een tapir achterna zat, Huallpa en ik brulden het uit.
Huallpa, mijn prins, de vader van mijn eerste vijf zonen, was een edel man, had zich ontfermd over mijn dochtertjes nadat Picho…, ook van hem heb ik gehouden. Hij was heel rijk, heeft mij veel geleerd. Eigenlijk was hij te oud, ik was nog zo'n meisje… toen kwam de tweeling, en daarna Urco, en toen ging Huallpa ook dood. Ik heb er wat zien gaan.
Mijn eigen Pachacutec. Hem mis ik nog het meest. Hij kon maken wat hij wou. Opgeprikte vleugelzaden liet hij ronddraaien in de wind. Hij maakte ze heel groot, eerst met bladeren, en toen, ik weet het niet meer, als het waaide ging het flink tekeer. Kalebassen liet hij drijven, tegen de stroom in met zo'n blad erop. Hij maakte ze tot vlotten, hij kon er zelf op zitten. Dat was een gek gezicht, als hij op het water zat, tegen de stroom in ging.
Ik zie hem dobberen op de golven. Lachend zwaait hij naar het strand. Het laatste wat ik van hem zag. Toen kwam zijn naamgever. Ik fluister zijn naam, klankloos: Pchk'tq.
Hij was een lieve jongen maar toen hij in het water viel moest Ilya hem redden. Zijn tweelingbroer was niet zo slim maar hij kon veel beter zwemmen. Als we vis wilden eten, ging Ilya ze vangen met de vallen die Pacha gemaakt had. Die twee waren onafscheidelijk maar Ilya zie ik niet meer, alleen de jakwar met Ilya's hoofd in zijn of haar bek…
Er groeit iets in mijn keel, ik kan het voelen, het wordt dikker, het wordt meer. Ik heb hem toch niet in mijn mond genomen, die laatste keer? Ik weet het niet meer. De mannen zijn soms zo onnozel, ze weten niet waar ze er mee heen moeten, ze staan op springen en steken hem in het wilde weg, wat denken ze eigenlijk wel, als ik nog tanden had gehad… Ik zal toch niet, nee, dat weet ik zeker. Hij heeft wel mijn laatste jongen verwekt, de kleine Amaru, ik weet weer hoe het knulletje op mijn buik lag te kronkelen, voordat ze hem losmaakten en meenamen. Opnieuw een zoon van Inti, zijn magistrale toverkracht is nog altijd in ons midden. Was dit nummer 18? Ik ben de tel kwijt.
De meesten heb ik nauwelijks teruggezien, dat is ook nooit de bedoeling geweest. Een beetje zogen en dat is het dan, er zijn altijd wel meisjes met melk, voor mijn jongens waren zíj de echte moeders.
Baren en zogen en dan is het tijd voor de volgende, mijn voorrechten als Accla betaal ik met het echte moederschap, daar zijn de sloofjes voor. Die trutten kunnen mij alleen benijden om mijn gezonde sterke baby's, het sloven had ik er gratis bij gedaan, ik mis mijn koters.
Urco is nog in ons dorp, voor hem ben ik zijn echte moeder geweest, voor zover ik daartoe in staat was, hij heeft mij nog wel eens bezocht, daar heeft hij nu geen tijd meer voor. Urco de verstandige, als er twee ruzie hebben, wordt Urco erbij gehaald, geen geschil is hem te lastig, hij kan iedereen tevreden stellen. Hoe hij het voor elkaar krijgt weet ik niet.
Hij heeft mij er van overtuigd dat hij niet bij mij kan zijn, dat ze hem ergens anders harder nodig hebben, dat ik niet egoïstisch moet zijn. Urco heeft een goed gezin dat voor hem zorgt, zijn vrouw en kinderen zijn vaak alleen, zijn kinderen zijn gezond en sterk, al mijn kleinkinderen kunnen gelukkig tegen een stootje.
De kinderen van Yaku hebben nu hun eigen kroost, mijn kleinkinderen zijn al even flink als hun ouders, wat een veelbelovend nageslacht! Alleen Cuxi kreeg een miskraam, ze was ook nog heel jong, ze heeft nooit een gezin gewild, gelukkig, zou ik bijna denken. Ze knielt nu naast mijn troon met een schaal water, ze wast de stompen die eens mijn voeten waren, ik voel het niet maar ik weet dat ze dat doet.
Ik loop langs het water, verzamel schelpen met een gaatje, rijg ze tot een ketting, alle schelpen zijn anders, net kinderen, ze lijken op elkaar maar zijn totaal verschillend. Ik wandel door het bos, verzamel rijpe vruchten van de tempelboom, de zaailingen zijn ongelijk, net als de goden die ze voortbrengen. Ik lig in het gras en kijk naar de lucht, verzamel de wolken die voorbij drijven, ze zijn nooit hetzelfde, Pachacutec is in alles, geen twee druppels water zijn gelijk.
Ik hoor de mannen weer, gestamp boven mijn hoofd. Er bonkt ook iets vanbinnen.
Ik zie mijn gehavende kop als een reusachtige bovist, gevuld met vederlichte dromen, mijn kinderen, die ik gemaakt heb, die hun weg gegaan zijn, verspreid over de aarde.
Ik ben alleen. Ik wou dat Cuxi hier was. Er wil iets naar buiten, als een ademtocht, maar zonder lucht. Het smaakt naar zuur, het smaakt naar zout, dat is toch niet normaal. Waar is ze nou? Ik houd het op, ik wil mijzelf niet onder spugen.
Ze beweegt zich naast me, ze steunt mijn hoofd in haar handen, ik geef me over, ik laat het gaan…
Er zit iets in mijn keel. De pijlschacht steekt als een rijpe peper uit mijn mond. Het schot suist in mijn oren. Mijn ogen gaan niet meer dicht. Mijn gorgelen… wie schiet er nou met peper?
Alleen… er is geen pijlschacht, er was geen schot.
Alleen… brandende pijn. Vanbinnen.
Ik moet mijn kind redden van de jakwar. Ik fluister zijn naam, klankloos: Pchk'tq. Met gele ogen lijkt hij te taxeren waar ik het meest kwetsbaar ben. Dit keer gaat hij voor mijn strot.
Alsof … een rookpluim … ? … oooohh
Aan elk leven komt een einde. Geen leven zonder dood. De tijd houdt eventjes de adem in … tikt dan brutaal verder. Onverstoorbaar, als altijd.
Cuxi wist het. Ze had het altijd geweten. En toch werd ze er door overvallen. Tranen liepen over haar gezicht. Haar handen wilden mama strelen… Maar mama was verdwenen.
Elk leven is uniek, een unieke combinatie van eigenschappen die samen meer zijn dan elk afzonderlijk. Er is niets dat het vervangen kan. Geen ander leven dat kan voortbrengen wat één leven ooit heeft voortgebracht. Mama.
“Zonder haar waren we niet hier”.
Sarimanok was er ineens. Hij boog zich bekommerd over de weeklagende Cuxi die op de grond was neergezakt. Haar geschrei overstemde zijn troost. Zelfs als ze het gebrabbel van de oude man had kunnen verstaan zou ze hem niet begrepen hebben. Wat wist hij van haar verdriet?
Wat Cuxi niet kon weten, wat niemand eigenlijk wist, was waar Pacha was gebleven toen hij op zijn zelfgemaakte bootje het ruime sop gekozen had. Dat hij verder was gevaren dan ooit iemand vóór hem. Verder dan ooit iemand mogelijk had gehouden. Helemaal naar Azië.
Daar had hij zijn zaad verspreid. Het zaad waaruit zoveel nieuwe struiken, beladen met vruchten, vol nieuwe zaden … en in een ver verschiet een zaadje dat Sarimanok werd genoemd. Sommigen kennen hem als de witte monnik, anderen als frater Iman, naamloos ijlt hij door de tijd.
Sarimanok is een emergentie. Hij treedt onverwacht tevoorschijn. Het valt niet te zeggen waar of wanneer je de witte monnik zal ontmoeten. Hij verschijnt in dromen of in wat voor realisten als de werkelijkheid doorgaat. Hij is een visie en een visioen in één. Hij is de Sarimanok, droomdetective.
Wij gebruiken maar een fractie van ons brein. En wat we daar al niet mee kunnen! Dieren hebben hersens maar geen voorstellingsvermogen. De Sarimanok gebruikt zijn hersencellen allemaal. Wat hem dat oplevert kun je je niet voorstellen (als een kleur die je niet kent).
Hij is een vreemde snoeshaan, onaangepast, schizoïde. Eenzaam is hij ook want er zijn er niet veel van zijn soort. Meestal wordt hij weggezet als een uilskuiken, maar hij is een savant universalis.
Nederlandstalige bronnen:
Tony Allan. De geest van de jaguar. Tine Life Books, 1998
Karin Haanappel. Herstory of Art. A3 boeken, 2012
Thor Heyerdahl. De Kon-Tiki Expeditie. Scheltens & Giltay, 1950
Geralda Jurriaans-Helle. Het beeld van de vrouw in de oudheid. FemArt Museum, 2013
Charles Mann. 1491. De Ontdekking van het Precolumbiaans Amerika. 2006
Jos de Mul. De domesticatie van het noodlot. Lemniscaat, 2014
Sybren Polet. Mannekino. De Bezige Bij, 1970
Geoffrey West. Schaal. Unieboek | Spectrum, 2017
Ivan Wolffers. Onweer in de verte. Contact, 2008
Engelstalige bronnen:
Robert Dick-Read. The Phantom Voyagers. Thurlton Publishing, 2005
Bob Hobman. Sarimanok. Xlibris Us, 2018
Het begon allemaal met het levenseinde van
wie bij leven al vertrouwd was met
de dood,
die onontkoombare bron
en zin van het bestaan
SARIMANOKS EMERGENTE DETECTIVE BUREAU
Laat ik mij eerst even voorstellen: Sarimanok. Een ongebruikelijke naam, inderdaad. Mijn Filipijnse ouders hebben mij vernoemd naar de legendarische engel die continenten verbindt. Nogal pretentieus, nietwaar? Toch is het mij de facto om het even welk geloof of ras mijn opdrachtgevers hebben. Zolang hun opdracht mij maar bevalt. De meesten die contact zoeken hebben trouwens helemaal geen opdracht. Als ik vraag wat ze van mij willen, komen ze met iets lulligs en zodra ze maar een zweem van ergernis bespeuren is de boot aan. Ik weet zeker dat ze op mijn ondergang uit zijn en ik snap niet hoe je die lui te woord moet staan. Ik heb dat nooit gekund. In dat opzicht ben ik compleet mislukt. Hoe anderen in staat zijn de schone schijn op te houden is mij een raadsel. Zelf beweren ze dat ze niet weten waarover ik het heb, maar volgens mij steekt er wat achter. Ze beschouwen mij als een slecht mens, ik heb geen empathie. Mijn relaties lopen altijd stuk op mijn egocentrische karakter. Alleen mensen die heel zeker van zichzelf zijn kunnen het goed met mij vinden. Voor het overige zijn mijn contacten oppervlakkig. Toen ik jonger was wist ik dat niet van mijzelf. Waarom anderen mij niet moeten kon ik toen al niet begrijpen. Als men zei dat het aan mij lag vond ik dat belachelijk. Ik heb wel relaties gehad maar zelden langer dan een dag. Ik wilde wel, maar het werd nooit wat. Waarschijnlijk dacht ik alleen maar aan mijzelf. Eenmaal volwassen heb ik nog een poging gewaagd om een gezin te stichten. Het zal je niet verbazen dat mijn huwelijk is gestrand. Van kinderen is geen sprake. Voor zover ik weet.
Eigenlijk ben ik zelf altijd een kind gebleven. Onvolwassen. Niet in staat om mij voldoende in te leven in de wereld van mijn leeftijdgenoten. Mijn kring van intimi raakte uitgedund tot een paar bejaarden. Die trokken het zich kennelijk niet aan dat ik alleen maar oog had voor mijn eigen besognes. Maar nu ook zij uit mijn leven verdwenen zijn – dood of opgenomen – kan ik mij, nog meer dan ooit tevoren, volledig overgeven aan mijn vreugdevolle eenzaamheid. Ik hou niet zo van mensen. Ik ben het liefst alleen. Alleen dán kan ik de dingen doen die ik graag doe zonder dat anderen mij voor de voeten lopen of last van mij hebben. Dan kan ik zelf bepalen waarmee ik mij al of niet bemoei.
Toen ik nog bij BZ werkte – een andere tijd, een andere wereld – was dat wel anders. Ik had eenvoudig te doen wat mijn superieuren mij opdroegen. En, als ik eerlijk ben, daar had ik niet eens veel moeite mee. Ik vertrouwde blindelings op hun morele oordeel en mijn motieven waren overwegend zakelijk (ik trapte toen nog in die zogenaamde eerzaamheid van het gezag). Totdat ik door iemand – haar naam is mij ontschoten – op pijnlijke wijze werd herinnerd aan de onopzettelijke gevolgen van mijn werkzaam-heden. Het had geloof ik iets te maken met de Club van Rome en de Belangen van een grote Bank en ik hield er in elk geval een dikke lip aan over. Dat heeft mij toen wel aan het denken gezet, al heeft het nog wel even geduurd voor ik mijn inkomen in de waagschaal heb durven leggen.
Het was eindelijk tot mij doorgedrongen dat ik voor een karretje was gespannen dat ik helemaal niet wilde trekken en mijn directe chef – een heel geschikte peer, maar niet zo snugger – meende te besef-fen waar de schoen wrong. Hij dacht dat mijn gewetensnood voortkwam uit maatschappelijke onrecht-vaardigheid. De schat. Hij heeft mij toen gespaard voor wat in zijn ogen het meest laakbare was. Maar waar het mij om ging was niet zo zeer dat mijn deskundigheid werd misbruikt, maar dat mijn expertise niet leidde tot mijn zelfverwerkelijking.
Voor één klus ben ik hem echter nog steeds dankbaar: het dwingende verzoek om een goed gelijkend substituut te vinden van ene professor Veltman.= Waarvoor men deze dubbelganger nodig had werd mij niet verteld en dat kon mij toen ook niet veel schelen. Ik was jong en onbezonnen en niet luttel trots dat ik een Gelderse varkensboer bereid vond om in Veltmans plaats naar Stockholm te gaan om de Nobel-prijs in ontvangst te nemen.
Dat opsporingswerk vond ik zo leuk dat ik het ben blijven doen. Ook naast mijn bezigheden bij BZ. En ook toen ik er niet meer werkte. Niet alleen voor het geld – zoveel valt er niet mee te verdienen – ik doe het uit pure nieuwsgierigheid. En niet omdat het moet maar omdat het kan. Wie doet er niet graag waar hij goed in is?
Begrijp me niet verkeerd. Mijn werk heeft, voor zover ik weet, nooit iets van doen gehad met criminele organisaties en ik heb mij nimmer ingelaten met informanten, binnen welk circuit dan ook. Veeleer ben ik zélf informant, en opsporingsambtenaar tegelijk. Al ben ik nu ambtenaar af.
Dat gevoel van onbehagen, over het klakkeloos uitvoeren van opdrachten, nam mondjesmaat toe, na die dikke lip. Vooral nadat ik die professor beter leerde kennen – Tini Veltman was zo’n bejaarde die mijn centripetale psyche voor lief nam – ben ik mij gaan afvragen hoe de wereld werkelijk in elkaar zit. Ze kunnen je van alles wijsmaken maar wat is werkelijk waar? Dat Tini niet naar Stockholm wilde uit ran-cune over de eerdere miskenning van zijn ideeën waarvoor hij nu gelauwerd werd? Of was er sprake van een oncollegiaal complot? De Nederlandse overheid zat in elk geval met de handen in het haar.
Dat het heelal steeds groter wordt en de sterren steeds kleiner, daar had ik wel eens van gehoord. Maar dat de uitdijing sneller gaat dan het licht en dat een ster implodeert tot een zwart gat, waar geen licht meer uit ontsnappen kan, dat heb ik altijd tamelijk duister gevonden (donkere materie?). Ook Tini was daar nogal sceptisch over. Hoe weet je dat iets bestaat als je het nergens mee kunt waarnemen? Supersnaren? Hocus pocus! Wetenschap die je niet kunt testen is net religie.
Wacht even, er zit iemand op mijn systeem. Even uitzetten. Ik ben allergisch voor luistervinken, alleen het idee al.
*
De handigste manipulator bepaalt uiteindelijk de overwinning en dus ben ik zelf aan het stuur gaan zitten. Niet zozeer uit schuldbesef dat ik soms de levensloop van argeloze burgers naar mijn hand zette maar omdat ik doorkreeg dat er iets opzienbarends aan de hand was.
Iets dat niemand nog ontdekt had.
In mijn tijd bij BZ was het mij opgevallen dat mensen niet alleen uiterlijke kenmerken delen maar ook gedragsovereenkomsten vertonen. Natuurlijk, dat is geen nieuws. Maar het wordt bijzonder als je merkt dat het soms griezelig ver gaat. Alsof die mensen op de een of andere manier met elkaar verstrengeld zijn. Iemand in een dorpje op het platteland van Nieuw-Zuid-Wales, Australië, kan exact dezelfde hande-lingen verrichten als een boertje op de Veluwe. En op hetzelfde moment!
Met die opzienbarende ontdekking ben ik naar Tini gestapt, die mij toevertrouwde dat zulke ver-schijnselen in de kwantumfysica doodnormaal zijn. Zoals lichtdeeltjes die tegen de stroom in terug naar de bron bewegen of materiedeeltjes die zich onafhankelijk van elkaar op exact dezelfde wijze gedra-gen. Al zijn ze nog zo ver van elkaar verwijderd. Menselijke individuen gedragen zich kennelijk net zo spookachtig als fundamentele natuurkundige objecten. Humanoïde kwantumverstrengeling. Die gedach-te heeft mij nooit meer losgelaten.
Natuurlijk heb ik het er met mijn collega’s en chef over gehad. Ik herinner mij een werkbespreking waarin ik verslag moest doen van een opdracht en toen heb ik tevens wat ik ben gaan noemen ‘het menselijke kwantumgedrag’ ter sprake heb gebracht. Dat heeft mijn toch al gebrekkige aanzien in de groep geen goed gedaan. De afdelingschef nam mijn informatie nog wel mee naar de top van het depar-tement, later heeft hij mij op het hart gedrukt om er in een schriftelijk rapport toch maar geen melding van te maken.
Als BZ geen ambtelijke bureaucratie was geweest maar onder aanvoering had gestaan van een resul-taatgerichte topmanager in plaats van een kapsoneslijder uit de conservatieve centralistenkliek, dan had mijn vondst spontaan een autonome unit opgeleverd waarvan het hele departement had kunnen profiteren. Ik voelde me wel een beetje verwant met Konrad Zuse, die, nadat zijn uitvinding van de digi-tale rekenmachine in de jaren 40 van de vorige eeuw door de regering als te onbeduidend werd afge-serveerd, toen maar voor zichzelf was begonnen. Die stap naar autonomie sprak mij bijzonder aan. Al was hij natuurlijk wel een politieke onbenul. Als de Nazi’s hem serieuzer hadden genomen zou de oor-log wellicht heel anders zijn verlopen. Zelfzuchtige beslissingen hebben soms verstrekkende gevolgen.=
Aan mijn loyaliteit heeft het niet gelegen. Misschien was het naïef van mij om te denken dat ook maar iemand zou geloven dat menselijk kwantumgedrag, als dat al werkelijk bestaat, een rol zou kunnen spelen bij ons werk. Ik heb me er niet meer over uitgelaten. Maar inwendig is het blijven smeulen. Kon het zo zijn dat manipulatie van iemands gedrag van invloed was op het gedrag van zijn verstrengelde evenknie elders in de wereld? Of, sterker nog, niet door doelbewuste manipulatie maar door toevallige omstandigheden? En kon dat zelfs de oorzaak zijn dat iemand schizofrene trekjes ging vertonen? Ten-slotte is iedereen wel een beetje schizofreen. In meer of mindere mate. Hoe verweven was de wereld-ziel? Of was het allemaal onzin, niet aantoonbaar en dus onwaar, in elk geval onhandelbaar?
Schommelend tussen een heimelijk vermoeden en realistisch ongeloof sleet ik mijn dagen bij BZ. Ik deed mijn werk zoals altijd maar repte niet meer over mijn ‘wilde fantasieën’. Die koesterde ik ergens in een achterkamertje van mijn brein. Gelukkig had ik de deur nooit helemaal gesloten want op zeker moment gebeurde er iets waarop die rare ideeën van mij weer volop in de schijnwerpers kwamen.
In Bridgetown, Barbados, had men een jonge vrouw aangetroffen, in verwaarloosde staat en zonder identiteitspapieren, die geen flauw benul leek te hebben wie ze was. De autoriteiten vermoedden een soort geheugenverlies en omdat ze naast Engels vooral Nederlands sprak had men contact gezocht met de Nederlandse ambassade. Via de afdeling consulaire zaken kregen wij het verzoek om te proberen haar identiteit te achterhalen. Ik kreeg de onschuldige klus om uit te zoeken wie die vrouw was.
Het was al gelijk raak toen ik haar foto’s scande: die wezen rechtstreeks naar een dossier in ons systeem. Alleen was het niet van de vermiste vrouw maar van een Hollandse politiefunctionaris. Die helemaal niet werd vermist maar gewoon thuis zat (bij wijze van spreken). En exact voldeed aan de uiterlijke kenmerken van het opgestuurde portret.
Ze leken als twee druppels water. Leuk koppie. Spottend lachje. Volle lippen, trotse mond. Deed me denken ...
Je begrijpt mijn opwinding. Al moest ik daar natuurlijk niets van laten merken. Ik heb onmiddellijk geprobeerd die politiefunctionaris te bereiken, maar dat viel tegen. Ze werd weliswaar niet vermist maar ze was evenmin bereikbaar. Ze was gedetacheerd bij een soort privékliniek waar ze absoluut niet gestoord mocht worden. Het bleek dat ze psycholoog was en betrokken bij een zaak die er hier verder niet toe doet. Men zou haar vragen contact op te nemen zodra haar werk daar klaar was. Alles wat ik doen kon was geduldig zijn.
Wil je trouwens een kopje almathee? Ik neem er zelf ook nog een. Sorry, ik moet even naar de WC.
*
Zo, daar ben ik weer. Ik bedacht zojuist trouwens dat koudwaterkranen altijd rechts gemonteerd zijn. Je zou haast gaan denken dat koudwatervrees iets politieks is. De weldadige warmte van links? Zolang je je vingers maar niet brandt. Progressief rechts is waarschijnlijk een contradictio in terminis. Tegelij-kertijd veranderingsgezind en conservatief, glashelder en manipulatief. Verdorie, dat lijkt op een vlieg in de pisbak!
Er is nog iets anders dat me van het hart moet.
Tijdens de laatste maanden dat ik bij BZ werkte, had ik gelegenheid om de inkomende stukken te bekijken. Regelmatig trof ik daartussen een map aan met de intrigerende informatie over een geheim-zinnige organisatie die El Instituto werd genoemd. De hiërarchische structuur ervan is me ontgaan, het leek meer op een wereldwijd netwerk zonder commerciële activiteiten zoals dat bij de sociale media gebruikelijk is. Ik kon niets vinden dat op een centrale directie wees en over de oprichting tast ik nog in het duister. Maar één naam is mij bijgebleven, omdat die in de stukken regelmatig terugkeert: Hazepad. Dat schijnt iemand te zijn die zich als een spin in dat netwerk beweegt. Althans, dat werd in de stukken van BZ gesuggereerd. Maar ze konden hem niet meer traceren, zeiden ze. Dat intrigeerde me en ik heb al mijn spyware ingezet om hem op te sporen. Vreemd genoeg dook zijn naam op in de bestanden van BZ waar ze bezoekers en tijdelijke gasten registreren. Maar dat was iemand anders geweest, zo werd me verzekerd, die een valse naam had opgegeven. Raar hè. Ik heb toen nog wel ontdekt dat een zekere Bolt zichzelf soms Hazepad noemde - Joost mag weten waarom - en daar heb ik mij toen maar bij neergelegd. Ik heb nog wel verder gezocht maar die naam kwam ik alleen nog in het spreekwoor-denboek tegen. Of als de naam van een dorpsstraat.
Nu ik mijn handen vrij heb, kan ik mij wat meer veroorloven, hoef ik mij niet meer te storen aan die onzinnige privacywetten. Alsof iemand nog onzichtbaar zou kunnen zijn in deze super-controleerbare e-maatschappij.@ Op de sociale media sterft het van de onnozele halzen, idealen najagend die al een halve eeuw over de datum zijn. Met wat handigheidjes heb ik juist hún platform kunnen gebruiken om iets te weten te komen over wie Erik Hazepad is. Een schimmige figuur, zoveel is zeker. Hij heeft ooit een uitnodiging gekregen om in de Abdij van het Belgische Grimbergen te komen praten over het ontstaan van religie. Het lijkt wel of die lezing niet is doorgegaan want ik kan er verder niets over vinden. Alleen dat die Hazepad iets schijnt te weten over de werking van onze hersens.
Met El Instituto heb ik nog meer moeite. Het heeft iets ongrijpbaars, zo’n organisatie zonder herken-bare machtsstructuur. Alsof er een wereldwijd complot bestaat dat geen enkel doel nastreeft. Iemand moet toch aan de touwtjes trekken? De enige die mij misschien verder zou kunnen helpen is die Haze-pad. Maar al weet ik wie hij is, ik krijg hem niet te pakken.
Volgens mijn gegevens zou hij verbonden zijn aan de Universiteit van Leiden. Maar daar hebben ze nooit van hem gehoord. Bij mijn digitale speurtocht naar El Instituto ben ik wel een andere naam tegen-gekomen die ik heb kunnen traceren: René Baars, oudheidkundige en pleitbezorger van paddogebruik. In de sociale media duikt zijn naam geregeld op. Het zou mij niets verbazen als El Instituto iets te ma-ken heeft met een of ander digitaal genotmiddel, zo’n trucje om je verslingerd te maken aan netwerken.
Ah, wil je nog een kopje? Lekker, hè. Zelf getrokken Almatea.
Ik moet er trouwens vandoor. Afspraak met een gast die absoluut niet digitaal wil. Slim, want als je echt wat hebt te melden kun je beter onder de radar blijven.
Maak je geen zorgen, ik blijf niet lang weg. Je kunt wel even gaan liggen, er is genoeg tea. Als je wat wil lezen, daar ligt genoeg. In die blauwe map zitten wetenschappelijke artikelen, voor als je je buik vol hebt van verzinsels en ontvluchting.
DOORNAPPELS
Wormgaten van de 4e dimensie?
Doornappels (Datura spp.) maken deel uit van de nachtschaden, een plantenfamilie die zich voornamelijk op het Amerikaanse continent heeft ontwikkeld en van grote betekenis is als verstrekker van voedings- en genotmiddelen (aardappel, tomaat, tabak, pepers). Doornappels hebben hun bedenkelijke faam te danken aan de hallucinerende werking van de stoffen die in alle delen van de plant aanwezig zijn en bij een onjuiste dosering levensbedreigend kunnen zijn.
Hoewel planten zich niet zo gemakkelijk verplaatsen als dieren hebben ze toch allerlei manieren ontwikkeld om zich te kunnen verspreiden. Beter gezegd, de zaadplanten die thans bestaan (dus niet zijn uitgestorven) hebben dat onder meer te danken aan bijzondere (toevallige) kenmerken van hun vruchten (die het zaad bevatten). Bijvoorbeeld het kenmerk pluizig, waardoor ze met de wind worden meegevoerd, of voedzaamheid, waardoor ze worden gegeten en waarna de zaadjes in de ontlasting terecht komen. Of het kenmerk stekelig, waardoor ze aan de vacht van passerende zoogdieren klitten. Tot de laatste categorie behoort de doornappel.
De hedendaagse relatie tussen planten en dieren is aanzienlijk gecompliceerder dan het verspreiden van zaden (vruchten). Afgezien van voedsel aan herbivoren leveren de meeste planten beschutting (nestvorming) en zijn voor de bestuiving veel bloemplanten afhankelijk van hen (honigbij). De bloemplanten zijn dan ook veel later ontstaan (begin krijt, ca. 140 miljoen jaar geleden) dan de insecten (midden devoon, ca. 400 miljoen jaar geleden).
De meeste mensen hebben onplezierige herinneringen aan de afweer van sommige planten. Om zichzelf te beschermen tegen beschadiging door dieren hebben planten bijvoorbeeld doornen (braam) of netelcellen (brandnetel). Veel minder bekend is de productie door planten van talloze secundaire stoffen ter bestrijding van vraat.
Het meest direct werkt een vieze smaak of een gifstof die onmiddellijk korte metten maakt. In andere gevallen komen er bij beschadiging door vraat vluchtige (lok)stoffen vrij (feromonen) die natuurlijke vijanden van de betreffende planteneter (meestal insectenlarven) aantrekken. Deze vijanden (mijten, roofkevers, sluipwespen) richten zich meestal op heel specifieke prooien en welke lokstof er precies vrijkomt, is afhankelijk van de manier waarop de be-schadiging tot stand komt (knabbelen, zuigen, raspen). Daardoor is de kans groot dat de juiste belager van de larve of rups wordt gerekruteerd.
Dit specifieke afweersysteem van planten vereist een groot aantal verschillende stoffen die door het metabolisme van de plant worden gemaakt maar die zelf niet nodig zijn voor dat metabolisme en om die reden secundaire metabolieten worden genoemd. Een bekende groep van dergelijke stoffen vormen de alkaloïden. Ze zijn uitgebreid vertegenwoordigd in familie der nachtschaden (Solanaceae).
Nu doet zich een heel ander fenomeen voor in de relatie tussen het plantenrijk en het dierenrijk, namelijk tussen planten en mensen. Tot de nachtschaden behoren nogal wat cultuurgewassen met aanzienlijke sociale en economische relevantie. De aardappel vervult een sleutelrol in het wereldvoedselsysteem. De Italiaanse keuken is eenvoudig ondenkbaar zonder tomaat. Wat is chili con carne zonder chili(peper)? Jaarlijks sterven ca. 6 miljoen mensen door tabaksgebruik en ruim een ½ miljoen door meeroken (WHO). De betreffende gewassen leveren werk en inkomsten aan een veelvoud daarvan .
Veel mensen hebben ironisch genoeg verlichting gevonden in de meer duistere giften van de nachtschaden: de talloze alkaloïden die zo heerlijk onze ge-moedstoestand kunnen beïnvloeden. De pijnstillende, geestverruimende en ontspannende invloed op onze gesteldheid van deze stoffen hebben geleid tot een wereldwijde verspreiding en cultivering van de planten.
De doornappels kunnen wormstekig zijn maar larven of maden werden zelden aangetroffen in het vruchtvlees. Een verklaring daarvoor kan uit het voor-gaande worden afgeleid: geproduceerde feromonen hebben predatoren aangetrokken die de vreters al hebben verschalkt.
Enkele onderzoekers aan het Technologisch Instituut van Guwahati in India hadden evenwel een heel ander idee. Ze meenden dat de wisselwerking tussen sommige van de alkaloïden (zoals hyoscine) en de neurotransmitters in het zenuw-stelsel van de diertjes niet zozeer dodelijk was maar slechts hun gedrag beïnvloedde. Uiteenlopende proefnemingen, mo-leculaire analyses en eindeloze tests brachten vervolgens onvermoede zaken aan het licht: de larven bleken eenvoudigweg te verdwijnen om korte tijd later weer tevoorschijn te komen. Een postdoc had even gewag gemaakt van een parallel universum.
Theoretisch natuurkundigen zijn al honderd jaar op zoek naar een unificatietheorie die gravitatie verbindt met kwantummecha-nica. De snaartheorie leek een optie, maar de 11 dimensies waarvan sprake zou zijn konden op vele manieren opgevouwen worden zodat wel 10500 alternatieve universa gevormd konden worden. Snaartheoretici denken nu dat hun theorie een multi-versum beschrijft waarin het onze slechts één van de vele mogelijkheden is.
Psychedelica kunnen deuren openen naar werelden die anders afgesloten zouden blijven. Niet iedereen is daar klaar voor. Sommigen zijn er helemaal klaar mee. Anderen beleven de ont-sluiting als een voortdurend orgasme, een eeuwig klaarkomen.
Oh taal!
Wormgaten worden veelal beschouwd als de zoete verzinsels van hallucinerende geesten,
als de weerslag van hersenspinsels na gebruik van psychoactieve alkaloïden
Door het vouwen van dimensies kunnen bruggen worden gevormd tussen de verschillende universa. De Einstein-Rosen brug is bijvoorbeeld een verbinding tussen de dimensies van de ruimtetijd (wormgat) die tijdreizen mogelijk heeft gemaakt. Hogere dimensies zoals elektromagnetisme en informatie faciliteren zelfs ogenblikkelijke verplaatsing door kwantumverstrengeling. De lichtsnelheidslimiet die voortspruit uit Einsteins relativiteitstheorie is in de ruimtetijd niet van toepassing op informatie. KI zal met behulp van kwantumcomputers en verstrengeling miljarden lichtjaren in een poep en een zucht kunnen overbruggen. De waarnemingshorizon van het uitdijende heelal zal verdwijnen als sneeuw voor de zon.
Toen de biologen hun observaties binnen het Indian Institute of Technology (IIT ) kenbaar maakten, waren de meeste reacties sceptisch. Over het algemeen had men weinig belangstelling, op een paar nanotechneuten en moderne alche-misten na. Zelf waren die toevallig ook niet geheel onbekend met de werking van doornappelthee wat in de ogen van hun collega’s een vertroebelend effect op hun beoordelingsvermogen zou hebben gehad. Desalniettemin heeft de samen-werking van deze onconventionele zonderlingen tot geruchtmakende resultaten geleid. Geruchtmakend, want een officiële wetenschappelijk rapportage ontbreekt. Alle informatie is gebaseerd op enkele publicaties in weinig gerenommeerde Aziatische bladen en een nauwelijks verstaanbaar radio-interview. Bij het IIT zwijgt men over deze zaak in alle talen wat overigens niet zoveel zegt: Indiase onderzoeksinstellingen verzoeken hun medewerkers niet zelden om geheimhouding totdat de resultaten van het onderzoek officieel bekend zijn gemaakt.
Datura stramonium, de meest in Nederland voorkomende doornappel, komt oorspronkelijk uit Amerika. De doornappels van de nieuwe wereld werden door ingewijden onder de inheemse bevolking gebruikt voor magisch religieuze rituelen. Ze danken hun bekendheid aan hun hallucinogene eigenschappen.
Aziatische doornappels, zoals Datura metel, waren al eerder in Europa bekend en werden als geneesmiddel gebruikt voor de behandeling van allerlei aandoeningen en de bestrijding van koorts. In combinatie met alcohol werd de plant gebruikt als verdovend middel bij chirurgische ingrepen. In de 16e eeuw werd ook D. stramonium aangewend als verdovend middel, onder andere bij rotte kiezen en open wonden.
“… dezen Doorn-Appel is van aerd ende krachten seer verdovende, ´t ghevoelen benemde, ende slaep-maekende, mits dien oock verkoelende tot in den vierden graed, …”*
Zo hebben naast geestverruimende ook medicinale eigenschappen bijgedragen aan de wereldwijde verspreiding van doornappels. De vraag is of de intieme relatie tussen vertegenwoordigers van twee verschillende rijken (mens en bloem) niet alleen tot verspreiding in de derde dimensie heeft geleid, maar ook in ´den vierden´?
Nederlandstalige bronnen:
Richard Schultes & Albert Hofmann. Over de planten der goden. Cactus-Boeken, 1983
Eddy van der Meijden. Het afweersysteem van planten, een fascinerend compromis. RU Leiden, 2009
Psycho Actief Netwerk. Psychedelische Perspectieven. Milinda Uitgevers B.V., 2001
H.H. Waterval. Ons Universum als Lot uit een Kosmische Loterij. RU Groningen, 2013
El Instituto 1 MISDIENARE(N)DROOM
Daer is één pleck op dees aartcloot waer ick sterven sal en dood syn
Op dat yland van Sint Laurens sal myn letsten rustpleck syn
Isla San Lorenzo. Voor Theodoor Haase was dit de hemel op aarde. Ongerept en zonder opsmuk. In de tijd dat de Europeanen het bestaan van Amerika nog niet kenden, begroeven de Inca’s er hun koningen. De rotsformaties toonden een landschap zonder fratsen, dat wil zeggen zonder de weelderige vegetatie die sinds mensenheugenis de hellingen van het vaste land bedekt had. Onberoerd door de tijd behield het eilandje voor de kust van Lima zijn strenge uitstraling.
Als een Cisterciënzer klooster.
Het was er goed vissen. Uitwerpselen van zeeleeuwen, pinguïns en pelikanen bedekten de rotsachtige bodem. Gebrek aan zoet water had mensen ervan weerhouden om zich er permanent te vestigen. Alleen de doden bleven achter op dit boomloze kerkhof. En een enkele zonderling.
De Britse natuurvorser Darwin bezocht het eiland tijdens zijn reis met de Beagle en verbleef enige tijd op de plek waar Haase in het begin van de achttiende eeuw zijn nederzetting had gebouwd. Het lege huis en de kleine tuin werden nog steeds onderhouden door de lokale vissers. Zwijgzame mannen die er soms overnachtten vanwege het vergaarbekken dat Haase had aangelegd en waarin altijd wel wat regenwater stond. Ze bezochten de plek omdat het huis een aangename beschutting bood als ze op de veranda hun gebakken visjes aten en ze bij zonsondergang genoten van het uitzicht op de baai en op de hellingen van de Andes in de verte.
Spaanse kolonisten hadden nooit veel waardering getoond voor ongerepte schoonheid, noch in de natuur noch in niet-katholieke culturen. Theodoor Haase was echter van Nederlandse origine. Nou stonden die botte Hollanders ook niet bekend als traditionele voorvechters van het werelderfgoed – een begrip dat pas na de tweede wereldoorlog in de twintigste eeuw werd geïntroduceerd toen de beschikbare wereldbol zienderogen begon te krimpen – maar Theodoor was Vlaming. En romanticus.
Een uitputtende maar vergeefse zoektocht naar het paradijs op aarde had hem naar het land van el hombre dorado gebracht. Lijdzaam had hij zich gevestigd in de omgeving van Lima waar hij de rest van zijn leven doorbracht als welgestelde kluizenaar en vriendelijke kolonist. Men vond hem innemend maar ook ongenaakbaar, zodat niemand hem uit de weg ging maar ook niet uit eigen beweging opzocht. Hij was begaan met het lot van de oorspronkelijke bewoners van Lima, die door de meeste Europeanen als tweederangs burgers werden behandeld. Tegelijkertijd was hij een welgestelde volksplanter die het aan niets ontbrak.
Spiritueel leidde hij een dubbelleven. Enerzijds de vrome zonderling die zijn lot bepaald zag door een Christelijke God, anderzijds een onafhankelijk zoeker naar de waarheid in heidense mystieke fantasieën. Hij was een kind van zijn tijd en tegelijk voelde hij een onweerstaanbaar verlangen naar vrijheid. Toch zou hij zich zijn leven lang verzetten tegen lichamelijk genot. De ingeprente vrees voor een goddelijke afwijzing van zijn aanspraak op een plekje in de hemel was te groot.
Theodoor Haase. De zoveelste speelbal in Gods flipperkast. Zijn persoontje zou in de anonimiteit van de geschiedenis zijn verdwenen, ware het niet dat door een samenloop van omstandigheden de onnozele romanticus en onbeduidende zakenman op termijn een sleutelrol zou gaan spelen in de wereldgeschiedenis. Ongeveer zoals Angela Pietrasanta, wier naam alleen nog in de historische analen voorkomt omdat Napoleon Bonaparte haar kleinzoon was.
Ongeveer. Want de erfenis van de man die de eerste prikkel gaf tot de oprichting van El Instituto is heel wat minder bekend dan die van de kleine korporaal.
In het verborgene zou Het Instituut echter van doorslaggevende betekenis zijn voor de verdere loop der gebeurtenissen.
Geboren in Antwerpen als enig kind van een succesvolle en desondanks gerespecteerde reder en regent leek Theodoor Haase voorbestemd om in de sporen van zijn autoritaire vader te treden.
Zijn vader. Een man van aanzien. Stelde hem geregeld op de proef maar liet hem nooit in zijn eentje de kastanjes uit het vuur halen. Aan de hand van de immer met een lakense cape omhulde scheepsmagnaat voelde de jongen zich trots en geborgen. Als hij later groot was, wilde hij ook zo zijn.
Evenals zijn verwekker beschikte Theodoor over een natuurlijke charme waardoor hij iedereen onmiddellijk voor zich innam. Van jongs af aan vergezelde hij zijn vader, zowel naar het Godshuis als naar het handelskantoor aan de haven, waardoor hij al snel tot de slotsom kwam dat de zin van het leven bestond uit arglistig onderhandelen en vrome toewijding.
Hij blonk spoedig uit in beide.
Maar soms kriebelde het. Dan beklemde hem een onvrede die hij niet goed duiden kon. Als hij op heldere dagen uitkeek over de rede van de Scheldestad werd hij soms overvallen door vertwijfeling. Dan verfoeide hij de voorspelbare voortzetting van zijn brave jongensjaren. Als hij rondzwierf tussen de barakken bij de haven welde af en toe verlangen op om dingen stuk te maken. Dan schrok hij van het ontzag in de blikken van zijn vaders lossers en laders als ze hem ontwaarden tussen de kisten en vaten op de kade. Dan voelde hij zich betrapt al had hij niets gedaan.
Hoe zeker was hij eigenlijk van zijn toekomst?
De rituele spelregels voor het sluiten van een arbeidsovereenkomst drukten op zijn geweten. Soms verdacht hij zijn vader van schraperigheid. Ze waren rijk genoeg, over de toekomst hoefde hij zich geen zorgen te maken, waarom dan toch altijd het onderste uit de kan?
De plaats van handeling, meestal een benauwd en somber kantoortje, begon hem tegen te staan. Steeds meer voelde hij zich verwant met de aanmonsterende zeelieden, die per slot van rekening voor het ruime sop gekomen waren. Zijn heimelijke bewondering voor die vrijheidshelden kon hij maar met moeite onderdrukken. Bedeesd was hij getuige van de transacties in de duistere krochten van de bedompte pakhuizen. Niet zelden gelegen aan een nauw straatje waar een frisse wind weinig kans maakte om de lauwe strontlucht tussen de hoge gevels te verdrijven.
Was dit het decor voor de rest van zijn leven?
Liever liep hij over de kade. Wandelend langs de Schelde. Mijmerend onder de wolkenluchten.
Kinderen rondom het havengebied bemoeiden zich niet met hem. Ze wantrouwden zijn frisse verschijning. Te netjes gekleed, hij rook niet eens. Ze waren niet bang voor hem – als hij wat zei klonk het vriendelijk, innemend zelfs – maar dat wekte juist hun argwaan. Ze lieten hem met rust, zochten zeker geen toenadering.
Eenzaam was hij niet, hij had genoeg aan zichzelf.
Zijn vader nam hem wel eens mee naar een zakenrelatie met een zoon van Theodoors leeftijd. De eerste kennismaking had de jongen in verwarring gebracht toen hij merkte dat hij werd gekoeioneerd en als een indringer werd beschouwd. Het bevestigde zijn vermoeden dat zijn leeftijdgenoten hem niet moesten, als een vuilgestelde uit de leprozerie. Hij vermeed zoveel mogelijk elk contact met andere jongens, gaf de voorkeur aan eigenzinnige zwerftochten, langs veld en dreef en in zijn hoofd.
Hij vroeg zich af waarom men in heiligdommen, zoals de kerk of zijn vaders kabinet, de voorkeur gaf aan walmende kaarsen boven stralend zonlicht. Het verhullende karakter van de duisternis woog tenslotte niet op tegen het ware gezicht Gods, zo meende de jongen naïef maar oprecht.
De alomtegenwoordige schemering en de bedompte luchten binnenshuis dreven hem geregeld naar de buitenplaatsen, waar hij uren kon rondhangen langs de oevers van de rivier. Ongehinderd door het gejakker en gekrioel, het gegrom en geraas van hondenkarren, van bedelmonniken, van paardenwagens, van visventers die in de smalle straatjes van het stadscentrum luidkeels hun riekende waar aanprezen, van hongerige kinderen op zoek naar iets eetbaars in de goot, ongehinderd door al dat grootstedelijk straatrumoer, rende hij langs het open water en genoot van de landelijke weidsheid. Vaak was het winderig en motregende het. Maar de lucht was hier tenminste niet bezwangerd met kakdampen die opstegen uit de open riolen langs de gevels. Waar lamme zatlappen en ratten vochten om een uitgebraakte korst met een zweem van eetbaarheid. Hier traanden zijn ogen niet door de vettige rook die op vochtige dagen tussen de huizen bleef hangen; hier traanden zijn ogen alleen door de ontroering die de voortsnellende wolken en het klotsende water in hem opwekten.
Dan kon hij springen en dansen als een losgeslagen taliereep in de aanwakkerende wind.
Ook bij rustig weer vervulde de vrijheid van het open veld hem met hernieuwde levenslust. In het licht van de lage zon kreeg het water van de Schelde een paarse glans en de zeewind boetseerde rossige kopjes op het oppervlak. Hij sprong over sloten en struinde door het drassige land. De gedachte dat hij deed wat niet mocht, wond hem op. Hij beet op zijn wang en proefde de metallische tinteling op zijn tong. Oh, hij haatte zijn vader.
En zijn moeder?
Volgens zijn vader was er maar één moeder, Moeder Maria, de moeder van God.
Zijn eigen moeder was voor de dagelijkse rompslomp. Zij veegde de vloer van zijn vaders kantoor, zij kookte hun eten, zij verstelde hun kleed. Toen hij klein was knuffelde ze hem wel eens. Ze was handig, lief en afstandelijk. Als een terreinknecht, onmisbaar maar op de achtergrond, zoals het hoorde.
De Vlaamse burgerlijkheid beknelde de jonge Theodoor als het wollen ondergoed dat zijn moeder elke week vol huiselijke toewijding schrobde in haar tobbe. De geborgenheid schrijnde en jeukte als hij langs de Schelde holde zodat hij al zijn kleren wel zou willen uitgooien. Maar de status van zijn manteltje belette hem om zichzelf te zijn.
Als hij terugkeerde op zijn dagelijkse schreden werd hij geplaagd door schaamte. Dankbaar zou hij moeten zijn, in plaats van zo balorig. Dankbaar voor de zorgzame aandacht die hem ten deel viel. Dankbaar dat hij gedoopt was, dat hij een kind Gods was en dat hem een plaats wachtte in Zijn eeuwige hemelrijk (mits hij regelmatig te biecht ging).
Het waren bekende bezweringen, maar die simpele woorden hielden hem wel in het gareel.
Op één van zijn langere omzwervingen door het rivierenland merkte Theodoor plotseling dat hij midden in een park stond. Vermoedelijk was hij in de tuin van een nabijgelegen abdij beland. Hij was zo in gedachten verzonken geweest dat de gecultiveerde omgeving hem niet direct was opgevallen. Een langgerekte pauwenkreet had hem uit zijn mijmeringen gewekt. Het modderige pad was hier met zand bestrooid en in plaats van het her en der verspreide struikgewas zag hij hoge en goed onderhouden hagen. Op een heuvelachtige verhoging halverwege het gazon stond de imposante pauwenhaan in al zijn pracht. Was dit het hof van Eden?
Vanachter een reusachtige populier trad een witte gedaante tevoorschijn. Terwijl hij op hem toeliep zag Theodoor dat hij het witte habijt van de Cisterciënzer orde droeg. De jonge kloosterling zag er een beetje vreemd uit.
Met een glimlach keek de novice hem aan en sprak de gedenkwaardige woorden:
“De visser prikt een knoopsgat en zijn kussen wordt bedekt met scherpe tanden.”
Een schaduw gleed over zijn glimlach. Met opgewonden weerzin gromde hij:
“Ze heeft de kop er levend afgebeten.”
Theodoor had er geen woord van verstaan. Hij wilde net vragen wat de novice bedoelde toen deze naar het struikgewas wees met de kreet “Een pad! Hij kiest ’t hazenpad”, en zich op handen en voeten in aangewezen richting verwijderde.
Eindelijk drong het tot de jongen door. Het toneelstukje had zijn aandacht afgeleid van de getinte huidskleur en oosterse trekken. Dit was duidelijk een buitenlander die zijn taal (nog) niet meester was. Een beetje teleurgesteld keerde hij terug op zijn schreden, de vreemde monnik achterlatend in zijn eigen gedroomde paradijs.
In de verte klonk de aankondiging van het Angelus.
Een kort uitstapje naar de toekomst
Erik Hazepad buigt zich over de vitrinekast met keramische amfibieën in het Museo Larco in Lima en vraagt zich verwonderd af waarom dit oeroude handwerk hem doet denken aan de beeldjes die hij in Azië heeft gezien.
Kijk ik hier naar een voorbeeld van interculturele beïnvloeding (en hoe heeft die ooit kunnen plaatsvinden) of zijn dit gewoon archetypische kunstvormen?
Terwijl hij rondwandelt in dit heiligdom vol oudheden raadpleegt hij voortdurend zijn horloge. Hij gaat iemand ontmoeten van wie hij eeuwen niets meer gehoord heeft. Joachim Bolt. Hoe noemden ze hem ook weer? Kwaker? Kikker? Bolt, met wie hij vroeger altijd ging stappen (en die mogelijk zijn meisje heeft gekaapt), werkt tegenwoordig als redacteur bij een oudheidkundig tijdschrift. Hij heeft hem gevraagd naar Lima te komen om de nalatenschap van een zekere Theodoor Haase te onderzoeken. En misschien nog wel meer.
Toeval? Erik is op geen enkele manier gelovig, maar deze hereniging is wel een buitengewone samenloop van omstandigheden. Het rare telefoontje dat hij nog maar een week geleden per ongeluk (?) heeft weggedrukt – juist als hij een boek van Giep Franzen over motivatie zit door te bladeren – wordt later die avond herhaald. Natuurlijk heeft hij het karakteristieke stemgeluid van zijn vroegere studiegenoot herkend, maar hij is zo geschrokken om die na jaren weer te horen dat hij de verbinding opnieuw (per ongeluk?) heeft verbroken. Bolt was destijds van de ene op de andere dag verdwenen. Net als Mandy. De gedachte aan vroeger overvalt hem met een intens gevoel van verlatenheid. Ze hadden hem in de steek gelaten. Had hij hun nagedachtenis niet voor eeuwig verdoemd?
Nieuwsgierigheid en professionele belangstelling hebben zijn haat echter verschrompeld tot een rekwisiet dat niet meer aandringt. Hij belt terug. Al snel gaat het gesprek over hun dagelijkse bezigheden. Als Joachim – hij noemt zichzelf tegenwoordig Jason – hem vertelt over zijn connecties met een archeologisch onderzoeksteam in Brussel, begint bij Erik de euforie door te breken. Hij heeft de documenten uit Haase’s graf op San Lorenzo net gelezen en zit nu ongegeneerd uiteen te zetten hoe hij de wortels van El Instituto meent te kunnen blootleggen. Joachim, Jason, vertelt hem op zijn beurt over de opgravingen in Pachacamac en zodra Erik en passant el hombre dorado noemt, stelt Jason hem voor om naar Lima te komen.
Terwijl Erik door de vrijwel verlaten zalen slentert, herkent hij met een schok de afgewende gestalte tussen de talrijke uitstalkasten gevuld met erotisch keramiek. Alsof hij voelt dat Erik hem ontdekt heeft, draait Bolt zich om. Hij is geen steek veranderd. Met uitgestoken hand komt hij naar hem toe en overhandigt hem kwakend een klein vrouwenbeeldje:
“Pacha’s mama. Vierduizend jaar oud.”
Naarmate Theodoor ouder werd, maakte hij zich geleidelijk los uit de leidsels van zijn strenge maar bedachtzame vader. Het marchanderen werd helemaal aan hem toevertrouwd zodat zijn vader zich volledig kon bezighouden met de tegenvallende scheepsexploitatie. Kapers en schipbreuk hadden gezorgd voor ernstige verliezen en de schulden liepen op.
Ondertussen ging hij steeds meer zijn eigen gang. Aangetrokken door de charme van jonge artiesten had Theodoor zich in zijn vrije tijd onledig gehouden met de kunsthandel en als impresario vertegenwoordigde hij een stel veelbelovende muzikanten. Zijn grootste bewondering ging uit naar het lieftallige zangeresje dat onder begeleiding van haar Portugese echtgenoot Emanuel, die het klavecimbel bespeelde, zelfgeschreven liederen ten gehore bracht. Hij verkocht hun bladmuziek in kringen waar de jonge freules als vanzelfsprekend muziekonderwijs genoten.
Te midden van zijn artistieke vriendenkring voelde Theodoor zich op zijn plaats. Hun behuizingen waren net zo somber als alle andere in de stad, maar hij verkoos hun lichtzinnige bandeloosheid en libertijnse sympathieën boven de kille degelijkheid van de kooplui en kruideniers uit zijn eigen milieu. Onweerstaanbaar werd hij aangetrokken door hun uitingen van kritiek op de hem vertrouwde en zelfingenomen bourgeoisie (waar hij zelf toe behoorde). Hij ontmoette vrijzinnige geesten in gelegenheden waar de muziek anders klonk dan hij gewend was en waar de kostgangers ongebruikelijke kleding droegen. Vaak waren het etablissementen in de buurt van de haven, die door buitenlandse zeevaarders werden bezocht. De eerste keer was hij slechts uit nieuwsgierigheid een dergelijke gelegenheid binnengegaan maar zijn entree in deze kringen zou zijn leven een drastische wending geven.
De openhartigheid waarmee sommige kroeggangers het gezag van de heilige kerk aan de kaak stelden, schokte hem. Tegelijkertijd werd hij geboeid door hun manier van argumenteren. Hij herkende de charmante overredingskracht van enkele cafébezoekers als ze andere aanwezigen trachtten te overtuigen van hun gelijk of ongelijk (dat deed er eigenlijk niet toe). Het was precies dezelfde charme waarmee hijzelf eenvoudigweg een goede koop sloot! Het deed er niet toe of je een partij Frans porselein aanprees of een verlichte opvatting. Als het je maar ernst was. Hier voelde hij zich echt thuis.
Het duurde even voor hij in de gaten kreeg dat de meeste aanwezigen lid waren van een gilde. Er waren gildes van schilders, van beeldhouwers, muzikanten of dichters, maar de leden leken geen van allen tevreden met hun sociale positie. Het waren allemaal gewaardeerde kunstenaars maar hun opdrachtgevers hadden geen idee van hun heimelijke verlangens. In hardvochtige bewoordingen gaven sommigen blijk van hun maatschappelijke onvrede. Deze raddraaiers beklaagden zich over de beknotting van hun persoonlijke vrijheid door de burgerlijke ‘fatsoenregeltjes’. Ze werden niet tegengesproken.
Deze hang naar ongebondenheid prikkelde Theodoors sluimerende verlangen naar iets waar hij nog geen naam voor had. Dat onbestemde gevoel dreef hem steeds vaker naar de ateliers en etablissementen waar de ‘artiesten’ samenkwamen.
Dat bleef niet onopgemerkt.
Zelf had hij geen artistieke ambities. Hij was zich ooit te buiten gegaan aan wat aanstellerige rijmelarij en bij wijze van tijdverdrijf tekende hij nog altijd de houterige poppetjes uit zijn kindertijd. Alleen zijn deelname aan het koor, het zingen van de liturgische gezangen toen hij nog misdienaar was, had hem bevrediging gegeven.
Zijn gebrek aan kunstvaardigheid was niemand ontgaan. Een achterdochtige steenhouwer had hem zelfs beschuldigd van spionage voor de stadsarchivaris. Maar dat werd door niemand serieus genomen. De meesten gingen hem, mede door hun eigengereide zelfverzekerdheid, niet uit de weg. Hij werd gedoogd. Bovendien was zijn commerciële talent ook doorgedrongen in de obscure havenkroegen en maakte men maar al te graag gebruik van zijn handelsgeest.
Door zijn regelmatige kroegbezoek raakte Theodoor in een persoonlijk conflict. Enerzijds genoot hij van het gezelschap van zijn vrienden die op hun beurt graag gebruik maakten van zijn commerciële gaven, anderzijds begon de sleur van het zakendoen hem steeds meer tegen te staan. Het marchanderen ging hem te gemakkelijk af, het was een soort vanzelfsprekendheid geworden. Nauwelijks hoefde hij er nog bij na te denken hoe hij onwillige (ver)kopers de baas kon zijn en boekhouden had hem altijd al verveeld. Die ongeïnteresseerdheid begon hem nu op te breken.
Het vermoeden dat God grotere plannen met hem had, knaagde aan zijn ziel. Zijn vader had altijd het volste vertrouwen in hem gehad, maar het begon op te vallen dat hij foutjes maakte. Het schipperen liet hij soms na waardoor een financieel voordeeltje de mist in ging. Dan werd hij op het matje geroepen om zich tegenover zijn vader verantwoorden. Of hij maar wilde uitleggen waarom door zijn toedoen, of liever, door zijn verzuim, een gunstige handelstransactie was mislukt.
Daar kwam nog bij dat de gezondheid van zijn vader sterk achteruitging. Gaandeweg was de aan lager wal geraakte reder overgeleverd aan de (medische) zorgen van zijn vrouw en zijn zoon. Ontstekingen teisterden zijn lichaam, hij takelde zienderogen af. Van de chirurgijn – die tevens huisvriend was – had de familie een kruidenpasta gekregen om de zweren te behandelen. Niemand vond het leuk om dat te doen en of het nu uit schuldbesef was of uit vaderliefde, Theodoor had deze taak op zich genomen. Vol overgave smeerde hij de zalf op de wonden.
Het licht in huis werd buitengesloten, de ontstoken ogen van de reder knipperden zelfs bij kaarslicht. Omdat zijn moeder al genoeg te doen had, was het Theodoor die zich over de patiënt ontfermde. Voor het eerst zag hij een aarsgat. Hij had een smadelijke holte verwacht, maar het had eerder iets mopperigs, als een pruilend mondje. Hij schaamde zich voor zijn vaders kwetsbaarheid.
De wonden werden akeliger, de stank beroerder.
De somberheid in huis benauwde Theodoor als vanouds, dreef hem af en toe naar buiten. Dan liep hij langs de rivier en dacht na over zijn toekomst. Hij zat gevangen, klem tussen een onbestemd verlangen en de zorg voor zijn bazige vader. Schuldbewust hunkerde hij naar vertier en gezelschap in de havenkroegen. Hij wilde dat alles anders was, al wist hij niet goed hoe anders.
Deed hij aanvankelijk zijn best om zijn ouweheer niet teleur te stellen, na verloop van tijd kon hij zelfs dát niet meer opbrengen. De kooplieden met wie hij zaken deed, merkten dat hij er niet meer op uit was om een winstgevende overeenkomst te sluiten. Het viel hen echter niet mee om daar van te profiteren. Een gunstige prijsmarge mocht hem dan koud laten, zijn aandacht voor de kwaliteit van een product was er niet minder op geworden. De kleur van het omhulsel, de structuur van de stof, de klank van het houtwerk, dát interesseerde de knul. Daar wilde die steenezel zelfs op toeleggen. Alleen het beste was goed genoeg, middelmatig spul dat zijn vader groot gemaakt had, konden ze vergeten.
Ondertussen bezocht hij reikhalzend de ateliers en muziekgelegenheden. Stortte zich in de felle debatten over het maatschappelijk en kerkelijk belang van de schone kunsten. Nam deel aan discussies die plaats vonden in openbare ruimtes waar het bier rijkelijk vloeide. Discussies die niet zelden uitwaaierden in een sprankelend vuurwerk van eruditie en kwinkslagen. Het aanstekelijke uitgangspunt van elke woordenwisseling loste op in de overvloed van heildronken op ieders welzijn.
Steeds minder tijd bracht hij door aan de zijde van zijn zieke vader. Voortdurend was hij te vinden in de kringen van zijn kunstzinnige vrinden. Niet zelden in gezelschap van het lieftallige zangeresje. Ze heette Rosita, zag er uit als de Madonna van zijn meest aanbeden devotieprentje, rook naar de scheepsruimen van de VOC en zong als een nachtegaal.
Kortom, hij was smoorverliefd op de vrouw van Emanuel.
Theodoor was er de man niet naar om iets van zijn hunkering te laten merken. Hij was goed in staat zijn zelfbeheersing te bewaren, zelfs in haar aanwezigheid, al viel hem dat nog zo zwaar. Hij weigerde haar zijn liefde te verklaren uit vrees daarmee iets heiligs te verbreken. Betrof dat haar huwelijkse belofte of was het iets anders?
Misschien moest ze hem wel helemaal niet.
Soms had hij vreselijke visioenen, waarin hij haar zijn liefde betuigde en waarop zij hem in zijn gezicht uitlachte. Een keer had hij gedroomd dat hij haar, in het bijzijn van de veel oudere Emanuel, probeerde te zoenen. Ze had hem toen, in zijn droom, zo onheilspellend aangekeken dat hij met een schok was wakker geworden. Was het haar echtgenoot geweest of haar afwijzing die knaagde aan zijn onderbewuste?
Wellicht met uitzondering van Emanuel, had iedereen, Rosita incluis, allang in de gaten dat Theodoor ‘gevoelens voor haar had’. Toch liet niemand iets merken. Zijn vrienden niet omdat ze niet wisten om wat voor gevoelens het precies ging. Hijzelf niet uit angst dat zijn charismatische charme haar zou overhalen om voor hem net zulke gevoelens te koesteren als hij voor haar had. En niemand wilde Emanuel voor het hoofd stoten.
Theodoor fantaseerde dat Rosita zich uit eigen beweging aan hem zou geven. Dat gebeurde natuurlijk niet, daarvoor was zij veel te fatsoenlijk. Ironisch genoeg hoopte hij dat ze iets zou doen wat hij juist zou veroordelen en hij besefte zijn dilemma.
Er was geen uitweg. Er was maar één uitweg. Weg!
Zijn vader stierf, eindelijk, na doorwaakte nachten van toegewijde zorg en bedrukte dagen van angstig afwachten – maar wel op een tijdstip dat zijn moeder en de bevriende chirurgijn, die al praktisch bij hen inwoonde, net even ergens anders waren. Alleen Theodoor zat naast het bed en hield zijn vaders hand vast toen deze de laatste adem uitblies.
De jongen was verdrietig maar vooral ook opgelucht. Weken achtereen had hij het aangetaste lijf verzorgd; zijn moeder ontlast en zijn vader verschoond. Nu konden de luiken weer open, kon het zonlicht dat zijn vader niet had kunnen verdragen weer binnenstromen.
Hij verliet het huis om de chirurgijn op de hoogte te stellen zodat deze de nodige maatregelen kon treffen. Wat hij daarna zou gaan doen, was nog in nevelen gehuld. Het had hem lichtelijk verbaasd om zijn moeder bij de chirurgijn aan te treffen maar lang had hij er niet bij stilgestaan. Hij had zijn boodschap gedaan, zijn taak zat erop, hij wilde alleen nog wat lopen.
Zijn gemoed deinde op golven van rouw en opluchting. Het voelde of hij als een vogel naar de hemel vloog om even later als een lijk op de grond te kwakken. Evenzeer schaamde hij zich voor zijn dubbelhartigheid. Hij kon droefheid veinzen maar God in de hemel kende zijn troost. Eindelijk was hij vrij om te gaan waar hij wilde, al wist hij niet waarheen.
Hoe benijdenswaardig was de zwakzinnige monnik aan wie het menselijk leed ongemerkt voorbij ging. Wist hij veel. Terwijl hij terugdacht aan die wonderlijke ontmoeting struikelde hij bijna over de zwerfteef die voor zijn voeten langs glipte om een kronkelende aal uit de goot te vissen. De paling was van een viskar gegleden en voordat de venter zijn handel kon terugeisen had het mens er haar tanden al ingezet. De wereld was een tranendal.
Zwartgallig zwierf hij doelloos door de straten, onbewust op weg naar het water, waar zijn kroegmaat Adalbert juist inspiratie zocht en zich over hem ontfermde.
Adalbert was een dichter van onbestemde leeftijd met een zwak voor jonge en, zoals hij verontschuldigd toelichtte, veelbelovende mannen (ze hoefden niet per se over kunstzinnige talenten te beschikken).
Theodoor had grootte bewondering voor de eenvoud waarmee hij zowel de natuur als zijn gevoel kon verwoorden. Speciaal voor hem had de dichter feilloos de woorden gevonden waarmee hij Theodoors gemoedstoestand van de afgelopen tijd had vereeuwigd. Vertaald in modern Nederlands:
De avond ruist door de akkerlanden
En draagt met enen zoeten zucht
Uit mijne warme stille handen
De geuren naar de verre lucht,
Naar – naar ik weet niet wat
De avondwind begint te waaien
Ik voel hem aan mijn lijf, mijn haar,
De fluisterende bomen zwaaien
En buigen al maar samen naar –
Naar ik – ik weet niet wat
De avond waait aan mijne wangen –
Ik bijt de kleine bloemen stuk
En voel een nameloos verlangen
Naar een vrucht – een vrouw – naar ’n groot geluk
Naar – God ik weet niet wat! *
Adalbert nam Theodoor mee naar één van de gelegenheden die zij regelmatig bezochten. Willoos had de jongeman zich laten leiden door de arm die om zijn schouder was geslagen. Toegegeven, landloperij zou zijn eenzaamheid alleen maar verergeren, gezelschap was de beste remedie tegen melancholie.
In het etablissement hing een ingetogen sfeer. Op de een of andere manier was het bericht van het overlijden van Theodoors vader hem vooruitgesneld. Aan de lange tafel zag hij bekende gezichten. Rosita was er niet bij. Emanuel greep hem bij een hand en gebaarde hem naast hem te komen zitten. Bewogen door zijn ernstige blik en bemoedigende schouderklopjes liet Theodoor zich neerzakken, Adalbert nam aan zijn andere zijde plaats en wenkte om drank.
“Die indiaanse zeelui gaan zo dadelijk muziek maken.”
Emanuel knikte in de richting van een paar donkere mannen met platte neuzen die Theodoor nog nooit gezien had.
“Ik heb ze verteld van je verlies, of ze er rekening mee willen houden.”
Terwijl hij met een paar gulzige slokken zijn eerste pul half leeg dronk en zich de beminnelijke woorden van Adalbert en de bezorgde blikken van Emanuel liet welgevallen, gluurde Theodoor in de richting van de musici. De instrumenten die hij vanaf zijn plaats kon onderscheiden, leken op fluiten en hij zag ook een soort trommel, maar zijn aandacht werd vooral getrokken door de grijzige vogel die voor hen op de tafel zat. Het beest leek op een duif, maar zijn snavel was enorm en wat hem nog het meest verbaasde was de onverstoorbaarheid waarmee de vogel vlakbij die indianen rondscharrelde. Toen ze opstonden om hun muzikale acte de présence te geven, hupte het beest zowaar op een van hun schouders en bleef daar gewoon zitten! Bovendien droeg die muzikant een instrument dat niet op tafel had gelegen. Daarvoor was het veel te groot. Het zag er uit als een bundel pijpen van verschillende lengte en de langste leek wel een wandelstok. Om op de grond te steunen? Theodoor zag dat de man de pijpen tegen zijn mond drukte.
Toen de muziek begon kantelde het lokaal.
Rond de tenoren bewoog een kabbelende melodie vol melancholische fluister op het sobere ritme van een soort tamboerijn. De muziek leek wel vloeibaar.
Zoiets ontroerends had Theodoor nog nooit gehoord. Tranen vulden zijn ogen.
Muziek.
De nabijheid van vrienden, de dood van zijn vader
Muziek.
Een belofte van vrijheid, schaamte, extase
Muziek.
Rosita voegde zich bij hen….
Rosita?!
De betovering werd niet zozeer verbroken, hij werd alleen anders, instigeerde hem om op te staan en zich naar de muzikanten te begeven. Deze hadden juist hun spel beëindigd en namen hun oude plaatsen aan de lange tafel weer in. Theodoor plofte neer op de bank tegenover hen en wees naar de papegaai.
“Kan hij ook zingen?”
De indianen keken hem verwonderd aan.
“Beter dan jij kan denken.”
Zijn brein raasde op dat moment zodanig dat hij zich afvroeg of ze bedoelden dat de vogel beter kon zingen dan bijvoorbeeld Rosita of dat het antwoord refereerde aan zijn geestelijke gesteldheid op dat moment. Hij grinnikte bij die gedachte.
“Waar komen jullie vandaan?”
De bespeler van de toyo – hij wist toen nog niet dat het enorme instrument zo heette – bleek de enige te zijn die een beetje Nederlands sprak.
“Wij zijn van opuesto globo, overkant wereld. Wij varen, jaren. Haddegedat?”.
“Marineros,” voegde hij er met een armgebaar naar zijn maten aan toe. Theodoor knikte en bleef geboeid naar de vogel kijken. Het beest liep parmantig heen en weer op de tafel terwijl het brabbelende geluidjes maakte.
“Het lijkt wel of hij praat.” Hij keek vragend naar de man aan de andere kant van de tafel. Met de doordringende blik van iemand die een wereldschokkende mededeling gaat doen, antwoordde deze:
“Si. Praten. Todos de vleugels praten bij ons. En casa”. Of de andere marineros hem hadden begrepen, kon hij niet zeggen, maar ze grijnsden instemmend.
Theodoor was verbijsterd. Als deze zeelieden afkomstig waren uit een land waar vogels konden praten, dan moest dat wel het Paradijs zijn. Hun muziek had hem niet alleen geroerd door zijn eigen geestesgesteldheid, hun muziek was werkelijk goddelijk.
“Hoe heet jullie schip?! Eh.., el nombre de barco?”
Nog voor de indiaan antwoordde, had Theodoor zijn besluit genomen. Hij zou op dat schip aanmonsteren. Op weg naar het Paradijs!
Het galjoen Conceptión – volgens sommigen eerder een uit de kluiten gewassen kraak met een lage voorplecht – stond onder bevel van kapitein Pieter Jacobz. Hij was de laatste loot van een voorname familie uit het noorden. Al vroeg had hij het geborgen patriciërsmilieu ingeruild voor een avontuurlijker leven bij de grote vaart. In de ogen van Theodoor was hij een innemende figuur met sofistische neigingen: als het ging over zijn eigen levensverhaal kon hij onderhoudend fantaseren. Hij beweerde als scheepsjongen te hebben gevaren op de Delft, een van de elf schepen van de Nassause vloot onder bevel van admiraal ‘l Hermite. Wat feitelijk onmogelijk was want dan zou Jacobz nu een dikke tachtiger zijn! De gezette gezagvoerder was evenwel van middelbare leeftijd en zou zijn biografie wel met historische anekdoten hebben aangedikt. Wat kon het schelen.*
Tijdens schermutselingen met de Spanjaarden voor de kust van de nieuwe wereld zou hij gevangen genomen zijn. Omdat hij goed Spaans sprak, wilden zijn overmeesteraars graag gebruik maken van zijn ervaring als navigator. Welbeschouwd was Nederland niet meer dan een opstandige provincie en de Hollandse varensgast leek geen vijandelijke gevoelens te koesteren.
Jacobz was geliefd, een getapte gast onder de bemanning en alom gewaardeerd door zijn meerderen. Door het veelvuldig creperen van Spaanse officieren in hun strijd met andere kolonisten en opstandige indianen, dan wel als gevolg van de Koorts en het voortdurende gebrek aan vers voedsel, had Jacobz snel carrière gemaakt. Sinds zijn bevordering tot kapitein had hij zonder onderbreking het bevel over een schip gevoerd.
Theodoor wilde het liefst zo snel mogelijk vertrekken, zonder afscheid nemen. Zijn vrienden hadden daar begrip voor en lieten hem met rust. Zijn moeder had al weken in de gaten, dat haar kind de haardstee ging verlaten en nu het zover was, kwam de aap uit de mouw. De chirurgijn was niet zomaar een huisvriend geweest. Ze zou bij hem intrekken en Theodoor moest de zaken van zijn vader afhandelen.
Maar dat vertikte hij. Als die chirurgijn een weduwe kon strikken, kon hij ook haar nalatenschap afhandelen. Ze zochten het maar uit. Hij had geen zin meer om nog langer in hun nabijheid te verblijven.
De enige die hij nog één keer wilde zien, was Rosita. Maar zij leek van de aardbodem te zijn verdwenen.
Pieter Jacobz toonde zich terughoudend toen Theodoor verzocht om onmiddellijk te mogen aanmonsteren. Eerst wilde hij wel eens weten wat die charmante jongeman bezielde dat hij een hard en onzeker zeemansleven verkoos boven zijn maatschappelijke positie (hij kon wel zien dat Theodoor niet armlastig was) en reputatie (de familie Haase werd alom gerespecteerd in het havenkwartier).
Avontuur was geen optie, zo vond hij. En liefdesverdriet evenmin. Aan de andere kant was hij beslist ingenomen met het vooruitzicht van een Nederlandssprekende tafelgenoot en de goede naam van rederij Haase liet hem niet onberoerd.
Uiteindelijk gunde de kapitein hem het voordeel van de twijfel en zwichtte voor zijn charme. Theodoor zou binnenkort als handelsattaché met de Conceptión uitvaren.
Ze zouden ’s middags vertrekken. Theodoor had al vroeg zijn bagage naar het schip laten brengen. In een euforische stemming had hij toch nog afscheid genomen van zijn moeder. Ze had hem laten beloven goed op zichzelf te passen, en geen onverstandige dingen te doen, en zich dagelijks te wassen, en zich niet in te laten met het schorem op zo’n schip, en vanuit elke haven die ze aandeden een brief te sturen… Hij had nauwelijks naar haar goed bedoelde raadgevingen en smeekbeden geluisterd. Vluchtig had hij de chirurgijn een hand gegeven en was hals over kop in het rijtuig gesprongen dat hem naar de kade reed.
Een geestdriftige rusteloosheid had hem overmand naarmate het vertrek dichterbij kwam.
Vanaf het voorschip nam hij zijn toekomstige omgeving op: het glanzende houtwerk dat grotendeels schuilging onder dikke trossen, de vettige zeilen die klaarlagen om te worden gehesen, de onbehouwen bemanningsleden die met een angstaanjagende overgave het schip gereed maakten voor vertrek, de vaten met voedsel en vers water die aan boord werden gebracht…
Hiervandaan kon hij een groot deel van de kade overzien. Niet alleen vanwege hún vertrek waren er veel lieden in de weer, ook het lossen van een schip dat net gearriveerd was, zorgde voor de nodige drukte.
En plotseling zag hij haar. Alsof ze uit het niets was opgedoemd, stond ze daar. Rosita!
Hij wilde zwaaien maar bedacht dat de loopplank nog niet was ingehaald en dat het wel een beetje stom stond om te doen alsof hij niet meer van het schip af kon. Dus haastte hij zich van boord en holde naar haar toe. Toen pas zag hij zijn vrienden. Adalbert. Emanuel. Ze kwamen hem een behouden vaart toewensen. Rosita legde een hand op zijn arm en kuste hem op de lippen.
Hij voelde de grond onder zijn voeten verdwijnen…. maar deed of er niets aan de hand was, alsof het de gewoonste zaak van de wereld was.
“Alles goed?” Adalbert omhelsde hem. Kennelijk had hij toch iets laten merken.
Emanuel sloeg hem op de schouder en wenste hem een goede vaart.
“We zien je wel weer eens verschijnen. Zorg goed voor jezelf.”
Met een waas voor zijn ogen (waren het tranen?) beklom Theodoor de loopplank en liep terug naar de voorplecht. Er zat iets in zijn keel. Het was afgelopen. Zijn oude leven was voorbij, zijn verlangen naar Rosita… Nu kon hij niet meer terug, de loopplank werd binnengehaald.
Ze zwaaide naar hem. Ze zwaaiden nadat de trossen werden losgegooid en de kloof tussen het schip en de kade groter en groter werd. Alleen háár zag hij. En alleen háár zou hij nog lang voor zich zien.
Hij was zestien jaar. Zijn leven was begonnen. Met afscheid.
.
LIED VAN ZAND EN WATER
Wat de fuk is emergentie?
Het Emergente Universum is een toverbal. De kleur van elke laag wordt bepaald door alle andere lagen samen. Als één laag van kleur verschiet, verandert die in álle lagen. Deze voorstelling van zaken is louter hypothetisch want een laag kán niet van kleur veranderen omdat die juist bepaald wordt door die van alle andere lagen. Dat betekent niet dat het Emergente Universum onveranderlijk is. Er kan een nieuwe laag ontstaan waarvan de kleur be-paald wordt door de al aanwezige lagen. Of de kleur van de nieuwe laag zelf weer van invloed is op de al bestaande lagen is onbekend.
Een kind speelt met zand en water. Altijd en overal ter wereld. Iedereen weet dat je droog zand net als water kunt uitschenken, met een emmertje of een gietertje. Het stroomt. Maar als je het zand een beetje nat maakt, dan gaat het niet meer. Dan kleeft het aan elkaar en vormt het kluiten. Je kunt er mee gooien, je kunt het in je mond stoppen, je kunt er indrukwekkende bouwsels mee maken, maar stromen doet het niet. Als kind sta je daar niet zo bij stil. Pas als je ouder bent, wil je wel eens weten waarom twee afzonderlijk stromende sub-stanties samengevoegd een modderzooitje vormen. Het antwoord is: emergentie.
Op de middelbare school kon de scheikundeleraar ons verbazen met een oplossing die voortdurend van kleur veranderde zonder dat er een nieuwe stof aan het mengsel werd toegevoegd. Bij zijn uitleg werd pas duidelijk dat een dergelijk verschijnsel het gevolg is van een zogenaamd oscillerende chemische reactieketen, de Briggs-Rauscher oscillatie : doordat sommige stoffen in de oplossing met elkaar rea-geren en een verbinding vormen die zelf weer invloed heeft op andere chemische reacties in het mengsel, volgen verschillende reacties in de oplossing elkaar op; de laatst gevormde stof heeft telkens invloed op de voorgaande verbindingen in de oplossing waarna het proces zichzelf voortdurend herhaalt (autokatalyse). Bij elk van de reacties ontstaat een verbinding die de oplossing een andere kleur geeft. Ook dit is een voorbeeld van emergentie
Het mengen van zand en water is geen ingewikkeld chemisch proces. Dat nat zand andere eigenschappen heeft dan zand en water af-zonderlijk komt door verschillen in fysische eigenschappen. Zandkorrels hebben gladde oppervlakten. Bij droog zand zit er lucht tussen de korrels waardoor ze makkelijk over elkaar heen glijden (als knikkers). Als het zand een beetje nat wordt, vult het water de ruimtes tussen de korrels die door adhesie (aantrekking tussen ongelijke stoffen) aan elkaar kleven. Het water werkt dus als een soort lijm. Als je meer water toevoegt gaat de onderlinge aantrekking tussen de watermoleculen (cohesie) domineren en krijg je blubber.
Wanneer door een combinatie van factoren een nieuwe, nog niet eerder geopenbaarde kwaliteit opduikt, noemt men die kwaliteit een emergente eigenschap. De herkomst van die kwaliteit of eigenschap kan tot verwarring leiden. Bij het reduceren van emergente syste-men verdwijnen ze eenvoudig uit beeld. De natheid van het water kan men niet afleiden uit afzonderlijke watermoleculen net zo min als uit het gedrag van één mier de organisatie van de kolonie valt af te leiden.
Dat emergentie geen reductionistische oorsprong lijkt te hebben, wil niet zeggen dat het doelgericht is, teleologisch of zelfs goddelijk. Het is niet raadselachtiger dan het begrip informatie. Ook die verdwijnt als er geen uitwisseling is. En informatie (taal) kan evenmin worden gereduceerd zonder haar betekenis te verliezen en onbegrijpelijk te worden.
Een emergente eigenschap is het gevolg van interacties. Emergentie ontstaat door de wisselwerking tussen moleculen, substanties, levende wezens. Samenwerking tussen mensen levert coöperatieve meerwaarde; een typisch voorbeeld van emergentie.
Emergentie is nauw verwant aan synergie, waarbij de nieuwe eigenschap als meerwaarde wordt opgevat. Zoals je met zand en water een zandkasteel kunt bouwen. Per slot van rekening bevatten afzonderlijke zandkorrels en waterdruppels geen blauwdruk van het bouwwerk.
Oorspronkelijk betekent synergie dat het geheel meer is dan de som der delen. De term wordt vaak gebruikt als verkooptruc om de na-delige kanten van bedrijfsfusies te verhullen. Onder het mom van de meerwaarde van samenwerking door/voor het personeel (probeer maar eens in je eentje te klaverjassen) konden de commissarissen het emergente profijt opstrijken. Maar ook al is er wel eens misbruik van gemaakt, het uitbreiden van een organisatie ter verbetering van de onderlinge samenwerking – en daarmee van de productiviteit – is evident.
Binnen elk bedrijf bestaat een zekere mate van coördinatie tussen de werknemers. Deze decentrale zelfsturende groepen kunnen spon-taan ontstaan en het bedrijf ontwrichten. Het centrale management doet er verstandig aan om na te gaan waardoor de potentiële onbe-stuurbaarheid is ontstaan. Het toelaten van decentrale zelfsturing kan anderzijds in een bedrijfsorganisatie het primaire doel van de organisatie dienen.
Wandelend over het strand van het eiland Sicilië kwam Empedocles meer dan vierhonderd jaar voor het begin van onze jaartelling op het idee van zijn kosmogonie. De oerstoffen van eerdere natuurfilosofen en de overweldigende aanwezigheid van zand, zee, zon en wind inspireerden hem tot de leer van de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Al het overige was in zijn ogen niet meer dan een meng-vorm van deze vier elementen en verkreeg daarmee de emergente eigenschappen die nog altijd kenmerkend zijn voor elke substantie. Een interessante gedachtegang die door eeuwenlang methodisch denkwerk en experimentele toetsing grondig is veranderd (ook met behoud van emergentie zouden we anders zonder kunstmest, antibiotica en mobieltjes door het leven gaan).
Emergentie lijkt ook een rol te spelen bij de grote transities in de biologie, zoals de eencellige, samengesteld uit microben, tot meer in staat is dan de vrije microben tezamen of zoals de kenmerken van planten en dieren niet zijn te herleiden tot hun afzonderlijke cellen; alleen tot de combinatie ervan. Er lijkt sprake te zijn van opeenvolgende lagen of niveaus waarbij telkens nieuwe kenmerken en eigen-schappen tevoorschijn komen.
In zijn Algemene Systeemtheorie introduceerde Von Bertalanffy halverwege de vorige eeuw een hiërarchische opbouw van de werkelijk-heid, analoog aan de hierboven genoemde lagen. Systeem-theorieën werden verder ontwikkeld in chaotische, cybernetische en zelf-organiserende systemen, zoals in gedecentraliseerde complexe netwerken die ook wel stigmergische systemenworden genoemd. De relatief eenvoudige bestanddelen waaruit een systeem is opgebouwd, interacteren op niet-lineaire wijze met elkaar. Dat wil zeggen dat hun activiteiten niet eenvoudig kunnen worden opgeteld. Uit hun interactie ontstaat de emergentie van het systeem als geheel. Sociale (inter)-netwerken zijn cybernetische voorbeelden van dergelijke systemen en de maatschappelijke gevolgen van de doelgerichte infor-matie-uitwisseling via dit soort vrij toegankelijke en bruikbare bronnen op internet (open source) zijn bezig te ontluiken. De wiki's spelen een niet meer weg te denken rol op het gebied van snelle en wereldwijde uitwisseling van informatie en kennis. Zowel in het verwerven als in het verstrekken, wel te verstaan.
Emergentie kan dus het gevolg zijn van een groot aantal variabelen. Uit analyse van complexe systemen als wervelingen, kolonievor-ming of hersenactiviteit blijkt dat die verschijnselen het resultaat zijn van verschillende opeenvolgende krachten (in plaats van kleuren).
Iets krijgt pas betekenis als het zich onderscheidt van iets anders (op hetzelfde hiërarchische niveau). Er bestaat echter geen betekenis zonder verbanden net zo min er verbanden bestaan zonder dat er betekenis is (van de dingen die verband houden). Een verschijnsel bestaat bij de gratie van de context.
Taal is ook zo'n toverbal. Vervang één woord, of laat het weg, en de boodschap kan een andere betekenis krijgen – soms is zelfs verande-ring in de interpunctie voldoende om in een historische context alles op losse schroeven te zetten.
Taal, het middel van alle informatie, kan vele vormen hebben, variërend van de stikstofbasen-volgorde in kernzuren, chemische prikkels en kleurpatronen bij veel organismen tot de gesproken en geschreven symbolen bij de mens. De boodschap zit niet in de symbolen maar in de combinaties en volgorde. De boodschap kan voor meerdere uitleg vatbaar zijn. In de reclame wordt gretig gebruik gemaakt van de dubbelzinnigheden en schokeffecten waardoor het waarheidsgehalte van de boodschap echter devalueert.
Om de aandacht te vestigen op de tolerante huisvestingsbeloften van de kunstmatige archipel "De Wereld" voor de kust van Dubai, werd een reclamebureau ingeschakeld dat met de volgende tekst kwam:
het land van zand en water
heeft voor iedereen een huis
voor moslims met een kater en
voor christenen zonder kruis
Uit vrees dat men in de echte wereld deze tekst mogelijk blasfemisch zou vinden, is hij weer ingetrokken. Het benadrukt de (semi)-emergente kracht van taal. Niet zozeer de taal zelf is emergent, maar de combinatie met andere sociaal-culturele fenomenen. Men spreekt van dubbelzinnigheden, valse informatie die op meer dan één manier kan worden geïnterpreteerd. Een echte a zal wellicht spreken van performativiteit: religiositeit in dienst gesteld van geldgewin waardoor het dat ook wordt. Die ruimere, en daarmee tevens onduidelijke informatie wordt meestal niet op prijs gesteld.*
Talige informatie vormt het fundament van sociale netwerken. Daarvan is inmiddels bekend hoe groot hun maatschappelijke invloed kan zijn (denk aan twitter).
'Niemand heeft ooit iets goeds over me gezegd. Iedereen is eropuit om me te vernederen. Nog een geluk dat ik geen aanleg heb voor paranoia.' Joost Zwagerman in Chaos en Rumoer '04
Geweldig, dat een schrijver zijn hoofdpersoon iets kan laten zeggen dat door een ander weer kan worden geciteerd. Waarmee gesugge-reerd wordt dat de schrijver het over zichzelf had. En daarmee elke onnozelaar op het verkeerde been zet. List en bedrog (L & B) maken, net als reclame en humor, gebruik van de emergente eigenschappen die taal biedt. Toen Henk Westbroek zong dat vriendschap niet meer is dan 'een pakketje schroot met een dun laagje chroom' werd hij meewarig van somberheid beticht. Alsof tekstschrijvers en auteurs van boeken automatisch samenvallen met de personages die ze aan het woord laten. Strikt genomen zijn fantasie, ratio en empirie in taal niet van elkaar te onderscheiden. Daarvoor zijn spelregels nodig en die worden soms geschonden.
En dan is er nog de sociale emergentie. Synergie door samenwerking tussen enkele individuen heeft altijd bestaan. Onze huidige mon-diale samenleving is in tienduizend jaar uitgegroeid tot een immens netwerk van sociale complexiteit. Anonieme afhankelijkheidsrelaties tussen personen leiden via geldstromen en vergaande arbeidsdeling tot emergente begrippen als (vrije)markteconomie, organische solidariteit (sociale verantwoordelijkheid) en overheidsingrijpen.
Democratische samenlevingen ontlenen spankracht aan hun gelaagde (emergente) structuur: een centrale overheid gecombineerd met decentrale 'gemeenten' en gekozen door de individuele leden. Samenlevingen met uitsluitend een top-bottom structuur ontlenen hun stabiliteit aan staatsterreur.
Elke samenleving is gelaagd, ook de meest primitieve: een leider, eventueel omringd door een kleine elite, voert het bevel over een groep onderhorigen. De groepsgrootte is begrensd. Als die grens wordt overschreden, trekt een deel van de groep weg en vormt een nieuwe groep met een eigen leider. Met het oog op sociale samenhang ligt de ideale groepsgrootte bij mensen tussen de 100 en 200 personen. Als de groep te groot wordt valt deze uiteen, letterlijk dan wel figuurlijk. Het aantal medemensen waarmee iemand een prettige sociale relatie kan onderhouden, wordt begrensd door een biologische factor. Bij grotere aantallen ontstaat de behoefte aan een hiërarchische ordening.
De moderne samenleving bestaat uit elkaar overlappende sub-units waarbinnen traditioneel persoonlijke wederkerigheidsrelaties bestaan ter bevrediging van menselijke behoeften aan gemeenschappelijkheid en consideratie. Ook dat zijn emergente eigenschappen.
Overal ter wereld speelt een kind met zand en water, bouwt het zandkastelen, luchtkastelen, paleizen van God (want als je maar lang genoeg vraagt Waarom doe je dat? is het antwoord uiteindelijk 'Omdat God …').
In een gedecentraliseerde zelforganiserende samenleving bestaat er positieve terugkoppeling tussen persoonlijk geluk en voorspoed. Anders gezegd, ze stimuleren elkaar.
Emergente verschijnselen lijken uit het niets tevoorschijn te komen. Maar dat is schijn. Een lichtstraal zie je ook pas als het licht direct op je netvlies valt. En alleen dán kun je zien waar die lichtstraal eigenlijk vandaan komt. De wisselwerking tussen lichtdeeltjes en gezichtscellen levert de emergente eigenschap op die we zien noemen.
De ultieme vraag is natuurlijke of God emergent is. God zie je tenslotte ook nooit.
Een bevestigend antwoord betekent dat God kan worden beschouwd als een complex adaptief systeem dat bestaat dankzij decentrale zelforganisatie. Gelovigen zien God liever als een homogene, allesomvattende en vooral centrale autoriteit.
In het geval dat God géén emergent verschijnsel is, wordt Hij als zelfstandige entiteit buiten ons universum geplaatst. En daarmee buitenspel. Hij is dan niet kenbaar en dus praktisch onbestaanbaar.
De waarheid is wat kinderen zingen in het lied van zand en water.
Nederlandstalige bronnen:
Frans van Eijnatten. Verdieping van chaosdenken. Gorcum, 2002.
Jaap van Ginniken. Het enthousiasmevirus. Business Contact, 2012
Francis Heylighen. Complexiteit en Evolutie. http://www.academia.edu/2859958/Complexiteit_en_evolutie, 2008
Douglas Hofstadter. Gödel, Escher, Bach: een eeuwige gouden band. Contact,1985
Jacques van Hoof. Sociologie en de moderne samenleving. Boom, 1996
Jacob Klapwijk. Heeft evolutie een doel? Over schepping en emergente evolutie. Kok, 2009
Roger Lewin. Complexiteit. Contact, 1993
Patrick Savalle, Wim Hofland & Arnd Brugman. Teampark. Platform en Methode. Sogetibooks, 2010
SATANS KROON
De scheppende mens een gevallen engel
Het jaar is 966 AD. Na de afbrokkeling van het Karolingische rijk ontwikkelde het Duits-Roomse rijk zich tot het machtigste bolwerk van Europa. De heerschappij van Otto de Grote strekte zich uit van de Lage Landen aan de Noordzee tot aan de Adriatische zee. Alleen het handelsimperium Venetië liet zich niet onderwerpen. In het Oosten waren de Hongaren verpletterend verslagen en in het Westen was Lotharingen ingelijfd en rijkte Otto’s invloedsfeer tot voorbij Reims.
Dit centrale bolwerk van Europa ondervond geen last meer van de Noormannen in Scandinavië en had nauwelijks contact met de hoogwaardige intellectuele cultuur van de Islamitische emeritaten van Cordoba ten zuiden van de Pyreneeën.
Otto was tot keizer gekroond door de onbetrouwbare schuinsmarcheerder paus Johannes XII, waarmee het Heilige Roomse rijk een feit werd en aan de pauselijke staten onafhankelijkheid werd gegarandeerd.
Otto was een handig manipulator die zijn heerschappij vergrootte door de macht van kerkelijke instellingen te vergroten. Zijn eigen broer Bruno, de aartsbisschop van Keulen, benoemde hij tot hertog van Lotharingen en kanselier van het Heilige Roomse rijk. Door dit soort dubbele functies waren de geestelijke en wereldlijke politiek sterk met elkaar verweven.
Voorovergebogen liep de jonge kloosterling in ganzenpas langs het rijpe korenveld alsof hij ergens naar op zoek was. Zijn oren suisden van het zinderend gezang van de talrijke cicaden om hem heen maar in zijn hoofd klonken keer op keer de schokkende voorstellen van zijn mentor: broeder Raymond had hem geadviseerd zich op zijn toekomst te beraden. Zijn gedachten schoten alle kanten op:
...Ik wil hier niet weg, ik vind het hier fijn. Raymond heeft gelijk, mijn taak is groter. Is het zondig om de eeuwigheid in twijfel te trekken? Na de zomer zijn het gras en de cicaden verdwenen. Ik wil niet veranderen maar God verandert voortdurend. Ik mis mijn vader…
Het luidruchtige geruis van de insecten werd overstemd door de klaaglijke roep van de buizerds en zijn neusgaten vulden zich met de stank van een dode bunzing. Vanuit zijn gebogen houding tuurde hij naar de verderop gelegen verbreding in het pad en hij zag de lage bomen in de verte trillen. Het leek een eeuwigheid geleden dat zijn vader, de smid Laurent van Orlhac, hem voor het laatst had toege-sproken. Vlak voordat hij werd doodgeknuppeld. In zijn hoofd hoorde Gerbert zijn vaders woorden telkens opnieuw: “Holjeijenheh (volg je eigen weg) ”.
Zijn moeder was toen al dood of gevlucht. Dat wist hij niet meer precies en het liet hem ook eigenlijk koud. Hij kon zich zijn moeder nauwelijks meer herinneren. Haar beeld was inmiddels geheel verdrongen door de beeltenis van de Heilige Maagd. Maar zijn vader bleef zijn herder: "Holjeijenheh”. De bloederige mond was nog in staat geweest hem aan te moedigen om te vluchten.
Aanvankelijk had hij zich schuilgehouden in de schaduwen van de smidse. Later, herinnerde hij zich, was hij koud en hongerig wakker geworden tussen de natte bladeren in de beschutting van wat overhangend struikgewas. Hij had eetbare paddenstoelen gezocht langs de oever van de Jordane. Terwijl zijn aandacht geheel gericht was op de modderpoelen tussen de doornstruiken had hij plotseling oog in oog gestaan met broeder Raymond. De broeder, die bezig was geweest zijn strikken te plaatsen, had hem meegenomen naar het klooster. En daar was hij sindsdien gebleven.
De verbreding in het pad was het gevolg van een driesprong. Het hoofdpad boog af langs het hooiland in de richting van het klooster. De aftakking liep slingerend naar de watermolen aan de Jordane. Gerbert van Orlhac stond even stil bij de driesprong. Links of rechts? Hij boog zich verder voorover. Een zwerm miertjes steeg gestaag op uit kleine holtes en openingen in de zanderige grond. Her en der verspreid groeiden paardenbloemen die hun bloemkroon hadden verruild voor een kroon van pluiszaad. Hij plukte er een en blies de pluizen van de steel.
...Ben ik als een engel die op eigen kracht de hemel tegemoet gaat of ben ik als willoos zaad dat met alle winden mee waait...?
Vanuit één van de vensters boven de refter keek Raymond Lavour peinzend neer op zijn pupil.
...Hij loopt met de snelle tred van een kind en de houding van een oude man. Hij is bijna twintig, maar een paar jaar jonger dan ikzelf, en hij weet al zoveel meer....Ik zou zowel hem als mezelf tekort doen...
Een fractie van een ogenblik voelde hij een scheut van jaloezie, onmiddellijk gevolgd door schuldgevoel: zijn eigen ambities behoorden altijd ondergeschikt te zijn aan zijn liefde voor God, zeker waar het ging om de ontferming over zijn medemens, en in het bijzonder over deze jongeling die hij ooit als novice had binnengehaald.
Zijn gedachten zweefden naar wat de abt hem had verteld. Over enkele maanden zou het kasteel van Orlhac bezocht worden door graaf Borrell van Barcelona. Mijn lieve Dimi zal hem missen. Oh God, waarom wordt ik zo op de proef gesteld...?
De edelman zou zeker ook het klooster aandoen en het was een godsgeschenk om Gerbert dan aan hem te kunnen voorstellen. Het was de abt niet ontgaan dat de novice zich had ontwikkeld tot een veelbelovende leerling, wiens talenten zich hier nooit volledig zouden kunnen ontplooien. Vond Raymond het geen goed idee om Gerbert de gelegenheid te geven zijn kennis in Barcelona uit te breiden? De Moorse leraren zouden hem veel meer kunnen leren dan waartoe Raymond of de abt zelf in staat waren.
Raymond was in de loop van de tijd erg gesteld geraakt op Gerbert. Aanvankelijk had hij hem beschouwd als een dakloze op zoek naar eten en beschutting. Hij wilde hem helpen en had hem meegenomen. Voor Gods kinderen was er altijd plaats in het klooster.
En Gerbert was gebleven.
In het begin had Raymond hem dezelfde aandacht gegeven als hij gewend was om aan novicen te besteden. Tijdens de gebeden was Gerberts heldere stemgeluid hem opgevallen. Bovendien bleek de jongen bijzonder muzikaal. Tijdens de vele klusjes en herstelwerk-zaamheden, die Gerbert altijd voortreffelijk uitvoerde, kon je hem vaak horen neuriën. Raymond meende zelfs nooit eerder gehoorde wijsjes te horen, wat hem in verwarring bracht. Waar haalde deze boerenpummel, nou ja, smidszoon, die muziek vandaan?
Starend uit het venster boven de refter hief Raymond zijn hoofd op en richtte zijn blik op de hemel.
...Hoe kan ik hierin kiezen. Ik ben van die jongen gaan houden. Maar Dimi dweept ook met hem.
Hij staarde naar de zon en zijn ogen vulden zich met tranen. Hij raakte geheel verblind.
Gerbert had met zijn karakteristieke snelle tred en kromme rug het pad gevolgd in de richting van het klooster. De zon brandde op zijn onbedekte hoofd en zijn naakte lichaam onder de donkerbruine pij was nat van het zweet. Bevangen door de hitte of door een ingeving stond hij ineens stil en keek omhoog.
...Waarom verlang ik naar de hemel terwijl daar zo’n heet vuur brandt? Oh, dat onweerstaanbare verlangen...
Gerbert draaide zijn lichaam een kwartslag en liep het hooiveld in. De grashalmen bewogen traag in de hete wind totdat ze werden opzij geduwd en tegen de grond gedrukt toen hij zich neervlijde. In de verstikkende beslotenheid van zijn wollen pij vermoedde Gerbert een onrecht waaraan hij een eind moest maken, al was het maar voor even. In gedachten tuimelden de vragen en antwoorden over elkaar heen alsof er voor hem geen mysteriën bestonden. Van slechts één antwoord was hij niet helemaal zeker maar uiteindelijk liet zijn redenering geen ruimte voor twijfel, vond hij zelf. Nu God hem begiftigd had met het vermogen om met eenvoudige middelen ingewikkelde problemen op te lossen, moest het hem toch ook lukken om er achter te komen wat God van hem verwachtte. En wat God van de wereld verwachtte. Want deze wereld, deze mensen, waren toch niet zomaar geschapen. Daar moest God toch een bedoe-ling mee hebben. Daarvan was hij overtuigd. En die overtuiging zou hij tot uitdrukking brengen. Hoe precies wist hij nog niet, maar uitdragen, zodat anderen zijn overtuiging zouden delen, dat stond voor hem vast.
Hij spreidde zijn mantel open en liet de zon op zijn natte lichaam branden. Zijn goddelijk lid stond recht omhoog. De hemel vulde zijn gehele blikveld. Engelen barstten los in een grandioos crescendo. Zijn ziel stroomde vol gelukzaligheid terwijl zijn devotie de hemel tegemoet spoot.
...God...!
Herinneringen lijken tijdloos. Al wordt de afstand steeds groter, je kindertijd blijft je altijd bij. Soms, door een vreemde rimpeling in de gewaarwording, komt er iets bovendrijven dat indruk op je heeft gemaakt. Een indruk die nooit is verdwenen. Het is iets van jezelf geworden. De herinnering.
Nog voor het ochtendgloren klonken de ritmische slagen van metaal op metaal als de montere belofte van voorspoed en verlichting. In een hoek van zijn vaders werkplaats zat Gerbert klaar om te helpen. Zoals gebruikelijk had hij het gereedschap gereinigd en wachtte af zonder in de weg te lopen. Door het vuur in de oven en de flakkerende olielampen zag hij silhouetten en schaduwen in een rituele rei-dans die hem vervulde met verlangen en vrees. Eens zou hij zelf volwassen zijn en wat zou er dán van hem verwacht worden?
Laurent van Orlhac stond bekend als de beste smid in de Cantau. In zijn werkplaats in Beillac voerde hij afwisselende opdrachten uit en was hij meester over een handvol knechten. Afgezien van het reguliere wapentuig dat voortdurend uitgebreid, verbeterd en hersteld moest worden, werd er in zijn smidse vooral gewerkt aan steeds betere gereedschappen waarmee de boerengezinnen en handwerks-lieden in hun dagelijkse levensbehoeften konden voorzien. En hoewel hij het grove werk niet schuwde, was Laurent een fijnzinnig man die bekwaam was in het vervaardigen van sieraden en snuisterijen. Veelvuldig werd er een beroep gedaan op zijn kundigheid in het maken van ornamenten en decoraties.
Vóór de bonje die zijn vader het leven zou kosten, was Gerbert overtuigd dat hij ook smid zou worden. Zijn vader was een zeer bedre-ven vakman en had hem al heel vroeg ingewijd in de geheimen van de metalen en het vuur.
Gerbert bleek een uitzonderlijk leergierige en talentvolle leerling. Als zevenjarige wist hij dat smeedijzer gehard kon worden door er bepaalde aarde aan toe te voegen en op elfjarige leeftijd besloeg hij zijn eerste paard. Alleen voor het hanteren van de zware hamer moest hij nog wel de hulp inroepen van de zwaarder gebouwde knechten.
Vooral de constructies die de smid maakte in opdracht van de edele bewoners van het kasteel wekten de speciale belangstelling van zijn zoon.
En natuurlijk de kronen en tiara’s.
De prachtige, sierlijk geslepen diademen voor de jonkvrouwen en freules die het grafelijk kasteel bezochten, werden regelmatig door de kunstenaar opzij gelegd als niet onaardige maar desalniettemin mislukte pogingen. Telkens had de smid weer nieuwe kronen gesmeed en de afgekeurde kunstwerken voorlopig op een plank in de hoek van zijn werkplaats bewaard.
Af en toe had Gerberts vader een dergelijk onvolmaakt werkstuk van de plank genomen, van alle kanten bekeken, de punten in een andere vorm geslagen, het blad gevijld en het resultaat gebruikt in een van zijn technische constructies. Soms leken die maaksels zelf op koningskronen, maar in tegenstelling tot de vorstelijke symbolen van stabiliteit hadden ze juist tot doel om dingen in beweging te zetten.
Uiteindelijk vormden ze de kern van zijn vernuftige draai- en hijstoestellen.
“Als je wilt zien hoe deze misbaksels hun bestaansrecht verdienen, zoon, vergezel mij dan naar de watermolen. Je kunt je ongetwijfeld dienstig maken.”
Laurent keek de jongen, naar Gerbert meende, licht spottend aan terwijl hij voorbereidingen trof om op pad te gaan. Hij was trots op Gerberts handigheid en het verwonderde hem dat zijn knul de blaaspijpjes, die hij uit rietstengels had gesneden, bewerkte om er muziek mee te maken. In plaats van er mee op ratten te jagen zoals andere jongens deden.
Gerbert was zich in het geheel niet bewust van zijn vaders ontzag. Hij liet zijn knutselwerk in de steek en holde enthousiast achter de smid aan. De watermolen was een magisch oord. Hij had er in de buurt vaak rondgezworven. Het kletterende water rond het draaiende rad klonk als het gehamer in de smidse, maar dan ritmischer. Binnen was hij nooit geweest. Verder dan het erf had hij zich niet gewaagd. De molen, wist hij, werd beheerd door Sariman, een grote magere man met prevelende lippen en altijd met een paternoster in zijn hand. De molenaar had geen gezin, zelfs geen knechtje, en er werd beweerd dat hij over bovenmenselijke krachten beschikte. Om graan op te halen of het meel af te leveren, kwam de molenaar bij iedereen over de vloer en als het aan hem lag, wist iedereen alles over iedereen. En niet alleen aardige dingen. In ruil voor de laatste roddels kwam steevast de kruik op tafel. Een bezoek van Sariman diende niet alleen de lichamelijke maar ook de sociale honger.
Onderweg naar de watermolen zongen vader en zoon de gebruikelijke volksldeunen en Laurent genoot van Gerberts zuivere zang-stem en muzikaal gevoel. Dat de jongen geen ratten ving vond hij minder zorgelijk dan zijn haastige manier van lopen, maar zo schoten ze wel lekker op.
Na verloop van tijd naderden ze hun bestemming en van verre herkenden ze de gebogen gestalte van Sariman. Hij was bezig vis te roken die hij gevangen had in de Jordane achter de watermolen. Toen hij Gerbert in de gaten kreeg, wendde de molenaar zich preve-lend tot de jongen:
“Lekkirre vissies lussie zekirt ook wel, hè?” grijnsde hij stug, intussen rammelend met zijn gebedssnoer. Het was gebruikelijk dat repa-raties aan de watermolen met vis vergoed werden.
In het hart van het bouwwerk dat hij tot nu toe alleen van enige afstand had bekeken, kon Gerbert eindelijk zien hoe de beweging van het waterrad door de verschillende wielen werd overgebracht op de molenstenen waarmee het graan tot meel werd verpulverd. Hij had wel vermoed hoe het zou werken maar om dat nu ook met eigen ogen te zien, voelde als een triomf. Hij kon er nauwelijks genoeg van krijgen en hij was blij dat zijn vader hem zijn gang liet gaan.
…In onze wereld zit Gods plan verborgen…
Hij schrok zelf van een dergelijk diepe gedachte.
…Het moet mogelijk zijn om dat plan zichtbaar te maken…
Overmand door een onbestemd gevoel van onrust, vond hij, nu hij toch binnen was, dat hij wel wat kon rondneuzen in het domein van de molenaar. Die was toch bezig met zijn vissen. Struikelend over enkele jute zakken, sloop Gerbert naar de deur die toegang gaf tot de bescheiden woning van de molenaar. Er hing een sterke vislucht. Op de tafel stond een kaarsenhouder en er lag een gescheurde zak die de molenaar kennelijk wilde herstellen. Het bed was bedekt met, alweer, jute zakken. In de enorme schouw hing een pot die de bron van de vislucht bevatte. Toen Gerbert naar het kleine venster liep, merkte hij pas het murmelende gemompel op. Het leek uit de aangrenzende houten aanbouw te komen waarmee de kamer in open verbinding stond. Terwijl hij stilletjes naar de doorgang sloop, spitste hij zijn oren:
“..eentwintigviervirrtien, eentwintigvierviftien, eentwintigvierzistien..”
Voorzichtig wierp Gerbert een blik in de kleine ruimte. Achter een open raam zag hij Sariman in de weer met zijn visjes. In het licht dat naar binnen viel, zag hij dat de ruimte gevuld was met verschillende devotionalia. Aan een wand hing een fors houten kruisbeeld en op een laag tafeltje dat kennelijk dienst deed als altaar lag een brokaat kleedje met daarop een monstrans met aan weerszijden kaars-houders die er precies zo uitzagen als de kaarsenstandaard op de tafel in de woonkamer. Tegenover hem hing een prachtig beschilderd paneel van een heilige, gezeten op een troon. De molenaar bleek een godvrezend mens die in het bezit was van kostbare relikwieën. Het stemgeluid van Sariman was nu duidelijk te horen.
“..eentwintigviertwintig, eentwintigviereentwintig, eentwintigviertweetwintig..”
…Hij loopt te tellen… Er ging Gerbert een licht op.
…Als hij prevelt loopt hij te tellen! En met zijn paternoster doet hij hetzelfde! Waarom…?
Terug in de molen drong het tot hem door. Het was zo simpel. Hij deed het zelf ook, om te onthouden hoe vaak hij zijn gebedjes zei. Zijn moeder deed het als ze het eten kookte. Sariman hield de tijd bij! Aan één stuk door.
Het begon al te schemeren toen ze naar huis terugkeerden. Laurent had heel goed in de gaten dat zijn zoon grote belangstelling had gehad voor de draaiende wielen in de molen. Hij dacht dat de jongen wel zou willen weten wat zijn plannen waren voor de nabije toekomst:
“We hebben een opdracht van de kasteelheer om meer hijstoestellen te bouwen. Ik denk dat ik weet hoe het werk van tien man ook door één gedaan kan worden”.
Toen hij zag dat hij Gerberts volle aandacht had, besloot hij zijn zoon in vertrouwen te nemen.
“Ik ga een kroonrad maken met scheve tanden. Daarmee kun je zware dingen takelen en als je moe bent rust je uit. Het rad kan maar één kant opdraaien zodat de last niet naar beneden valt.”
“Net als bij een blijde,maar dan rond?”
Aan Gerberts gelaatsuitdrukking kon hij zien dat de jongen precies had begrepen wat zijn vader in gedachten had. Het vervulde hem met een grote voldoening.
De onvermijdelijke loop der dingen mondt uit in de ondergang van het voorgaande en de schepping van iets nieuws. Het verlies van je jeugd gaat gewoonlijk gepaard met verdriet in plaats van verwachting. De verandering is zelden welkom. De toekomst ongewis.
Gerberts ongedwongen jongensjaren liepen gaandeweg ten einde.
Op een dag hoorde hij onderdrukt geschreeuw in de verte dat werd overstemd door de rasperige klaagzang van iemand die op weg was naar de smidse. Nieuwsgierig keek hij naar buiten. Vanuit het tochtige venster zag hij de knokige gestalte van Sariman naderbij komen, krassend als een kraai uiting gevend aan zijn godvruchtigheid. Huiverend vroeg Gerbert zich af wat voor nieuws de molenaar te melden had. Heviger dan ooit hadden rondtrekkende plunderaars huisgehouden en veel gezinnen leden honger. Veelvuldig werd de molenaar van zijn voorraden beroofd en de laatste maanden had hij weinig méér te bieden gehad dan sombere tijdingen.
De vraag naar diademen en astrolabia was geheel naar de achtergrond gedrongen ten behoeve van wapentuig en gereedschappen om versterkingen in het graafschap aan te brengen.
Zijn gebleken gave om mechanieken te ontwerpen zag Gerbert als een opdracht van hogerhand om de polonaise van de draaiende kroonwielen te doorgronden. Aan het ratelen kon hij horen hoeveel tanden een wiel had en het aantal tanden bepaalde de draai-snelheid. Het begon tot hem door te dringen dat het geprevel van Sariman een gevolg was van het onweerstaanbare tikken van de in elkaar grijpende tandwielen waaraan de molenaar veelvuldig blootstond. Gerbert begreep hieruit dat de vroomheid van de molenaar weliswaar oprecht was, maar dat zijn geprevel daar niets mee te maken had, dat was onbewust
Ondertussen zag hij dat de molenaar midden op het pad hurkte om zijn behoefte te doen. Plassen of poepen in het openbaar was niet ongebruikelijk maar om dit midden op de weg te doen getuigde van een buitensporige eigendunk, zeker voor een godvrezende man als Sariman. Gerbert haalde zijn schouders op. De molenaar was nu eenmaal een zonderling en gedroeg zich soms ronduit on-behoorlijk. Of misschien was hij ziek. Maar als hij op bezoek kwam was het nooit met lege handen.
Bij binnenkomst had de molenaar wat vis en paddenstoelen op tafel gesmeten en grijnsde triomfantelijk zijn tandeloze grijns in Gerberts richting:
“Vor de krroonprins”, gevolgd door een bezorgd “Maak jij je janneman wellis goed schoon?”
Gerberts vader schudde zijn hoofd en wees op een kruk waarop de molenaar kon aanschuiven voor een korst brood en een slok geitenmelk. Een afgekeurde versie van het kroonrad met de scheve tanden lag op tafel.
Sarimans opgesperde ogen gaven blijk van zijn verbijstering.
“Da's nie zo'n mooi krroon als 'k van je wend ben, Lauran”. Ontsteld deinsde de mulder achteruit waarbij de kruk omviel. “Da's nie zo mooi, joh!”
Grommend stampvoette hij de werkplaats weer uit. De kruik geitenmelk stond nog onaangeroerd op tafel.
De schemering leek die dag eerder in te vallen dan anders. De knechten waren al vertrokken naar hun eigen huishoudens. Alleen Dimi was er nog. De uit de kluiten gewassen novice werkte voor onbepaalde tijd als hulpje bij de smid en werd pas na zonsondergang, maar nog wel vóór de completen terug in het klooster verwacht. Veel was er niet meer te doen en de stemming was bedrukt. Laurent stuurde de jongen weg. Hij kon beter teruggaan naar het klooster nu het nog licht was. Ze moesten die dag maar eens wat vroeger met het werk stoppen.
Niet lang daarna echter stormde Dimi buiten adem de smidse weer binnen.
“Het is niet pluis! Ik durf niet terug! Er lopen daar allemaal mannen! Laat mij blijven, meester smid. Ik ga wel in een hoekje liggen”.
Laurent en zijn vrouw keken de jongen onthutst aan. In de korte tijd dat hij bij hen over de vloer kwam, hadden ze gemerkt dat de lijvige leerling bangelijk was, maar dat had tot nu toe alleen betrekking gehad op de ratten en spinnen. Dat hij ook bang was voor donkere gedaanten in het bos vervulde hen met enig leedvermaak. Ze wisselden kort een geamuseerde blik.
Laurent haalde zijn schouders op en knikte in de richting van de werkplaats.
“Wat mij betreft kun je blijven. Kun je straks lekker vroeg aan de slag”.
Gerbert was daar minder gerust op. De geestvervoering van Sariman had op hem meer indruk gemaakt dan op zijn ouders en de gejaagdheid van Dimi zat hem helemaal niet lekker.
Na een vergeefse poging om de zielenroerselen van de mesjokke molenaar te doorgronden, had zijn vader het kroonrad met de scheve tanden op één van zijn werkbanken gelegd. Zijn moeder was blij dat ‘de visgraat’ was vertrokken en had de kruk weer overeind gezet. Ze zetten zich opnieuw aan tafel.
Veel tijd om over de gebeurtenissen na te praten was er echter niet. Buiten klonk gestommel en mannen met kappen over hun hoofd kwamen het erf op. Ze drongen het huis binnen. Hun stemmen werden gesmoord door hun kappen. Terwijl Gerbert wegdook in een duistere hoek van de werkplaats hoorde hij het hysterisch klinkende gerasp van Sariman:
“Antichrist!”
De mannen, het waren er een stuk of zes, waren in de kamer, in de werkplaats. Gerbert hoorde kreten, gebonk van vallend meubilair, een vreemd soort snikken. Uit een ooghoek zag hij hoe Dimi naar buiten glipte. Zelf drukte hij zich tegen de wand en maakte zich zo klein mogelijk. Het gejoel zwol aan.
De hymne tijdens de priem vervulde Gerbert telkens weer met dankbaarheid en hoop:
“Nu de dageraad is weergekeerd, laat ons knielen voor de Heer om Hem te smeken om bescherming tegen gebreken die ons dagelijks bedreigen in ons ondermaans bestaan”.
De samenzang gedurende het getijdengebed hield voor hem eenzelfde soort belofte in als de polonaise van de draaiende kroonwielen in de watermolen: beide gaven uitdrukking aan Gods bedoelingen. Hij schaamde zich een beetje dat hij verlangde naar Goddelijke kennis, naar het almachtige begrijpen. Gelijktijdig was hij er echter zeker van dat dit zijn levensopdracht was: het doorgronden van de wereld.
“God, kom mij te hulp. Heer, haast U mij te helpen. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Zoals het was in het begin en nu en altijd en in de eeuwen en eeuwen. Amen. Halleluja”.
Gedurende de enkele jaren dat Gerbert in het klooster woonde, trok hij veel op met Dimi. Nadat de abt ermee had ingestemd dat Gerbert in het klooster zou blijven, had Dimi samen met hem gebeden en geprobeerd hem te troosten. Hij had een vermoeden van wat er gebeurd was en begreep hoe Gerbert zich moest voelen. Was hijzelf niet ternauwernood ontsnapt aan de gewelddadigheden? Hij was ervan overtuigd dat God hem onzichtbaar had gemaakt tijdens zijn vlucht uit de smidse. Dat God hem door de duisternis van het bos naar de veilige beschutting van het klooster had geleid.
Omdat Gerbert zo verzot was op muziek zongen zij vaak samen. Dimi had niet zo’n buigzame en toonvaste alt als Gerbert maar zijn bariton klonk sonoor en aangezien er in de meeste psalmen maar weinig toonwisselingen waren, werd zijn stem alom gewaardeerd.
Daar hij de speelse en onorthodoxe stembuigingen van Gerbert niet goed kon volgen, had Dimi de neiging om juist monotoner te gaan zingen. Plotseling had Gerbert hem met grote ogen aangekeken en hem aangemoedigd daarmee door te gaan. Hij had niet meteen begrepen wat Gerbert bedoelde, maar toen deze hem had uitgelegd dat hij één sonore toon moest vasthouden, had Gerberts hoge alt zich daar als een paternostel omheen gewonden.
Het effect was zo betoverend geweest dat zijn stem stokte. Gerben was eveneens verrukt en leek geen last te hebben van het vage gevoel van schaamte dat Dimi bekroop. Met tranen in de ogen zongen de jongens de hele ochtend totdat hun kelen schraal werden en hun stem brak.
De abt was duidelijk ontstemd geweest dat beide novieten zowel de terts als de sext gemist hadden en hij had broeder Raymond verantwoordelijk gesteld. De jongens mankeerden toch niets? Discipline moest er zijn!
De monnik had de jonge kloosterlingen op zijn matje geroepen. Bedroefd had Raymond Dimi aangekeken:
“Jullie hebt mij in de steek gelaten.”
In een poging om de aandacht van het incident naar een algemener belang te hevelen, knielde Gerbert met gebogen hoofd en sprak:
“Verschoon mij van mijn onbeschaamdheid dat ik uit eigen beweging het woord neem.”
Raymond wilde hem tot de orde roepen maar Gerberts zelfbewuste gebaar en vriendelijk stemgeluid weerhielden hem. Na een aarzeling ging Gerbert verder:
“Zou het niet een groot genoegen zijn als wij allen gelijktijdig vernemen dat het Uur voor Gebed is aangebroken? In plaats van bran-dende kaarsen en falende zandlopers zou het luiden van een klok voldoende kunnen zijn om allen te wekken.”
Bedeesd vervolgde hij:
“Ik zou een mechaniek kunnen maken waarmee het de hand van God zelf wordt die ons wekt.”
Met stomheid geslagen hoorde de monnik de boodschap aan.
“Wij gingen trouwens volledig op in onze eigen muziek”, besloot Gerbert onbescheiden terwijl hij zijn hoofd ophief.
In Raymonds ogen brandde een woedend vuur. Hij had het gevoel dat hem de les werd gelezen maar het idee van een centrale klok was zo gek nog niet. Hij zou het de volgende keer dat hij bij de abt werd ontboden ter sprake brengen.
“Onze klokken zijn geen van allen luid genoeg. Voorlopig draag ik jou op, Gerbert van Orlhac, om voorafgaand aan de gebeden rond te gaan met de bel zodat niemand in het klooster zich kan vergissen in de tijd”.
“En Dimitri”, hij wendde zich tot de bedremmelde onzeker ogende jongeman, “het beddengoed moet hoognodig worden verschoond”.
Vanuit de slaapvertrekken staarde Raymond Lavour naar de wiegende halmen in het veld waarop hij door het venster neerkeek.
…Gods akker…
Een beetje verbitterd bedacht hij dat monniken zich vooral bezig hielden met visvangst en wijnbouw sinds de korenvelden door de graaf werden beheerd.
Het gesprek met de abt had hem niet het genoegen verschaft waarop hij gehoopt had. Weliswaar had de abt hem geprezen met het idee van een centrale tijdmelding, maar de aankondiging van Gerberts vertrek – hij had heel goed begrepen wat de abt van hem verlangde – brak zijn gemoed. Hij zou de jongen voorbereiden. Het zou hem zwaar vallen. Hij wilde dit niet. Gerbert wilde dit niet. Maar zou het gebeuren.
Raymond sloeg zijn natte ogen op en hief zijn gevouwen handen ten hemel. Het gebaar gaf hem kracht en verdreef zijn vertwijfeling. Er was slechts de Ene aan wie hij gehoorzaamheid verschuldigd was.
…God…!
Aan elk leven komt een einde. Geen leven zonder dood. De tijd houdt eventjes de adem in … tikt dan brutaal verder. Onverstoorbaar, als altijd.
Dimi was de eerste (980). Tegen het eind van het 1e millennium kon Raymond zich eindelijk voor altijd bij hem voegen. In 1003 stierf Gerbert als paus Silvester II kort nadat hij in Rome de mis had opgedragen in de kerk van het heilige kruis van Jeruzalem.
Silvesters intellectuele nalatenschap zou de christelijke cultuur (het 'westen') een ingrijpende facelift geven, met wiskundige (telraam, arabische cijfernotatie) en astronomische (armillarium of hemelbol) noviteiten. Hij stimuleerde het verspreiden van boekenkennis door meer te kopiëren. Zijn technisch inzicht stelde hem in staat een hydraulisch orgel te bouwen en mechanieken te ontwikkelen voor de aandrijving van bewegende poppen en uurwerken (spillegang). Niet zelden werd zijn scheppingswerk door minder bekwame lieden uit jaloezie of politieke berekening tot duivelskunst uitgeroepen. Een wetenschappelijke kerkleider is toch een soort contradictio in terminis.
In 967 verliet Gerbert het klooster en reisde met Graaf Borrell naar Barcelona. Gedurende enkele jaren verrijkte hij zich geestelijk in het intellectueel superieure Catalonië. In gezelschap van Graaf Borrell en de bisschop van Vic bezocht hij in 969 Rome waar hij kennis maakte met Paus Johannes XIII en keizer Otto de Grote. De Paus, onder de indruk van Gerberts brede kennis, haalde de keizer over om Gerben een aanstelling te geven als hofonderwijzer van kroonprins Otto II.
Een groot deel van de jaren tachtig van de 10e eeuw was Gerbert verbonden aan de kathedraal van Reims waar hij als secretaris van de aartsbisschop en later, in de jaren negentig zelf als aartsbisschop, betrokken raakte bij de politieke intriges van die tijd. Na een ruzie met de Franse koning Robert II, de opvolger van Hugo Capet, vluchtte hij naar het hof van Otto II waar hij raadsheer werd van de zeventienjarige Otto III.
Toen aan het einde van het millennium Paus Gregorius V overleed, besloot de nieuwe keizer, Otto III, om Gerbert als nieuwe paus te benoemen. Gerbert aanvaarde de aanstelling en hij zou de geschiedenis ingaan als Sylvester II, de 139e paus na Petrus en de eerste buitenlandse, dat wil zeggen niet-Italiaanse paus.
In weerwil van hun diepe Godsgeloof viel een aantal jonge kloosterlingen in 980 in handen van Satan. Zij stierven aan een ziekte die veel weg had van vlektyfus. Dimi was één van hen.
Raymond Lavour was gedurende zijn gehele leven nauw betrokken bij de inwijding en opleiding van jonge kloosterlingen. Tijdens zijn laatste jaren was hij abt in Aurillac.
Het schizoïde karakter van de Sarimanok komt soms op minder prettige wijze tot uitdrukking. Met name onder invloed van religieuze dogma's kan zijn naar binnen gekeerde wezen onverwacht uitbarsten in vileine beschuldigingen en onopzettelijke volksmennerij (er zijn altijd mensen die in het monster hun meester zien).
Nederlandstalige bronnen:
Ton van Doorn. Apocalyps toen! Walburg, 1997
Lammert Jansma & Durk Hak. En nog is het einde niet. Amsterdam University Press, 2000
Engelstalige bronnen:
Nancy Marie Brown: The abacus and the cross: the story of the pope who brought the light of science to the dark ages. Basic Books, 2010
Anna Marie Flusche. The life and legend of Gerbert of Aurillac: the organbuider who became pope Sylvester II. Edwin Mellen Pr, 2006
SARIMANOKS EMERGENTE DETECTIVE BUREAU
Zo, daar ben ik weer. Heb je je niet al te erg verveeld? Ik zie dat je mijn MAGistratie hebt bekeken. Zo noem ik die verzameling mappen, mijn MAGistrale register of MAGazines. Ze bevatten de dingen die mijn belangstelling wekken al ben ik er half-om-half van overtuigd dat die interesse mij nooit veel op zal leveren. Ik wou dat ik rijk was, dan deed het er allemaal niet toe. Dan kon ik tenminste mijn ding doen zonder dat ze me in de gaten houden. Jij bent toch niet een van hen, hoop ik?
Ah, de post! Een justitionele uitnodiging? Wat is dat nou weer?
Bij BZ was mijn honorarium een lachertje, zeker als je bedenkt wat ik in huis heb. Ze hebben het aan zichzelf te wijten dat ik daar vertrokken ben. Stelletje zakkenwassers. Sommige collega´s verdienden wel twee keer zoveel, alleen omdat ze wat langer in dienst waren. Aan mijn werk lag het niet, ik heb een paar probleempjes opgelost waar niemand anders uitkwam. Maar als ik om loonsverhoging vroeg kreeg ik nul op het rekwest. Nou, dan vraag je er toch om?
Ik ben heel voorzichtig te werk gegaan. Niemand heeft het gemerkt, zeker weten! Godver-de-godver, wat een kutzooi, je snapt zeker wel wat ze willen, of ik dadelijk even langsga in Zoetermeer, maakt niet uit of je ergens mee bezig bent, zij zijn de baas, opgeblazen huichelluizen!
Sorry, dat ik wat grof in de mond ben. Godverdomme! Ik geloof niet eens in God (maar jij misschien wel) en toch lucht zo’n krachtterm op. Vloeken schijnt gezond te zijn, vooral als je een ander weet te kwetsen. Nou, dan hoop ik voor je dat jij in God gelooft, als je begrijpt wat ik bedoel. Of vloek je nooit?
Weet je trouwens hoe laat het is? Mijn horloge staat stil en dit is een chip-vrije zone, je zult hier geen digitaal instrumentarium aantreffen (behalve natuurlijk wat je zelf op zak hebt). Mijn digitale recherche-paneel staat in de ruimte hiernaast, in een soort kooi van Faraday, een ruimte waarvan de wanden, de vloer en het plafond bekleed zijn met geleidend materiaal om al mijn elektronische informatie-uitwis-selingen af te schermen tegen afluisterpraktijken en die zelfs het traceren van mijn apparatuur onmoge-lijk maakt. Om buiten beeld te blijven gebruik ik zo´n ouderwets ding met een veer, maar dat vergeet ik dan op te winden. Stom hè? Daar heb ik trouwens nog een aardig stukje over. Zien...?
UURWERK IN UITVOERING
Ontwikkelingsgeschiedenis van de tijdmeting
De evolutie van de tijdmeting vertoont – net als de organische evolutie – een exponentiële toename van vormen en typen na een langdurige periode van betrekkelijke eenduidigheid, alsmede een relatief reproductiesucces (fitness) gebaseerd op doelmatigheid en nut. Ook leidt de aangeboorde energiebron verschillende wegen in. Een afwijkende rol van betekenis (in vergelijking met de evolutie in de natuur) spelen de menselijke ijdelheid en behoudzucht.
De oudste vorm van tijdmeting stamt uit onze prehistorie. Met behulp van een rechtopstaande stok (gnomon) en de positie van de zon kon men uit de richting en lengte van de schaduw het tijdstip en jaargetijde afleiden. Deze methode was vooral van belang voor het bepalen van de zaai- en oogsttijd na de landbouwrevolutie.
De gnomon was de voorloper van de nog altijd bestaande zonnewijzers die langdurig als ijkinstrument fungeerden en tegenwoordig vrijwel uitsluitend een decoratieve rol spelen.
Nadat met vanaf ongeveer vijfduizend jaar geleden glazen voorwerpen kon maken, werd in het oude Perzië de zandloper uitgevonden. Daarmee konden periode van relatief korte duur worden afgemeten, zoals de dagelijkse gebedsmomenten, spreektijd (kerkdienst), wachttijd (kazerne, scheepvaart), kooktijd, enz. Tegenwoordig speelt de zandloper voornamelijk een symbolische rol.
Het hart van het mechanische uurwerk, het echappement, ontstond in Europa in het begin van het tweede millennium. Het was een uitvinding om de aandrijving van een (tand)wiel zodanig te doseren dat de draaibeweging stapsgewijs verliep. Voor een gelijkmatige rotatie moesten de stapjes niet te groot zijn.
In China bestond weliswaar al rond het jaar 1000 een echappement dat werd aangedreven door water, zand of kwikzilver, met als hoogtepunt de hydraulische klokken in de 12e eeuw, maar oorlogsgeweld en machtswisselingen maakten een eind aan die ontwikkeling nog voordat met innovatieve maatregelen de tekortkomingen (corrosie; dichtslibben) van deze kolossen konden worden aangepakt. De ontwikkeling van de complexe waterklokken in Azië stagneerde.
De oudste beschrijving van het echappement stamt uit de 3e eeuw voor onze jaartelling en is van de hand van Philo van Byzantium. Ondanks de kennis van tandraderen voor bewegingsoverdracht, werd hiervoor gedurende het hele eerste millennium gebruik gemaakt van stromend water. Het voordeel was dat water tegelijk dienst deed als aandrijving. De waterklokken maakten gebruik van de eigenschap van water om onder invloed van de zwaartekracht van een hoger naar een lager punt te stromen. Vernuftige constructies, vaak uitgerust met een hoorbare tijdsaanduiding, werden exclusief gemaakt voor hooggeplaatsten die zich dat konden veroorloven. De eenvoudige clepsydra’s, waarmee, net als met zandlopers en kaarsklokken, korte periodes werden afgemeten, vonden een voor iedereen beschikbare (democratische) toepassing en zijn over de hele wereld teruggevonden.
De Europese mechanische uurwerken maakten eveneens gebruik van de zwaartekracht. Voor de aandrijving van de tandwielen werden touwen rondom een as gewikkeld waaraan zware gewichten waren opgehangen. Eenzelfde systeem gebruikte men voor het luiden van de klokken om de aanvang van (katholieke) getijdengebeden te verspreiden in klooster- en dorpsgemeenschappen.
Het grote voordeel van uurwerken boven de al duizenden jaren gebruikte zonnewijzers was hun onafhankelijkheid van het weer en ze werkten ’s nachts net zo goed als overdag. Een nadeel was dat ze geregeld met behulp van diezelfde zonnewijzers moesten worden geijkt. De aardse tijd werd immers bepaald door de rotatie van hemellichamen en uurwerken waren vaak onnauwkeurig en altijd vergankelijk.
Gelijkmatigheid en precisie van het echappement werden in de loop van enige eeuwen wat opgevoerd maar een significante verbetering kwam pas in de 17e eeuw met de uitvinding van het slingeruurwerk door Christiaan Huygens. Tezelfdertijd was het sociaaleconomische milieu waarin die innovatie tot stand kwam gunstiger geworden voor de afzet van uurwerken. De burgerbevolking beschikte over toenemende financiële middelen en de zelfbewuste mens wilde ook toen weten hoe laat het was. Op elk moment van de dag (en nacht).
Parallel aan de aandrijving door de zwaartekracht verliep sinds het begin van de renaissance de veeraandrijving, uitgevonden door Peter Henlein. Deze krachtbron maakte het uurwerk hanteerbaarder. Aanvankelijk vooral gebruikt als sieraad door notabelen veroverde het ‘horloge’ in toenemende mate terrein. Behalve dat het draagbaar was, zorgden verschillende technische innovaties ook voor een stabielere en preciezere tijdsaanduiding. Ter compensatie van de afnemende aandrijvingskracht van de zich ontspannende veer werd een kegelvormig katrolletje geïntroduceerd (snek; Jacob Zech?) en de slinger werd aangepast aan het draagbare horloge door een wieltje met een eigen spiraalveer (onrust of balans; Huygens). Bovendien werd korte tijd daarna de wrijving en slijtage van de bewegende delen geminimaliseerd door de toepassing van robijnlagers (Nicholas Facio de Dullier). En om de rotatiesnelheid van de draaiende delen onafhankelijk te maken van temperatuurschommelingen werd gebruik gemaakt van metalen en legeringen met verschillende warmtecapaciteit (John Harrison).
Tijdens de wisselwerking (co-evolutie?) tussen de accuratesse van de tijdmeting en de rationalisering van het mensbeeld veroverde het uurwerk een brede status in het maatschappelijk verkeer hetgeen leidde tot een explosie van vormen, variërend van kolossale staartklokken en barokke pendules tot de mannelijke vestzakhorloges en medaillons met minutieus gegraveerd raderwerk en pornografische wijzerplaat. De behuizing van de tafelklokken onderging in de handen van houtbewerkers, beeldhouwers en edelsmeden talloze verschijningsvormen, niet in de laatste plaats door de wens van de welgestelde klandizie om een dergelijk kunstwerk in huis te hebben. De meeste van die klokken waren voorzien van een speeldoos, een carillon of zelfs een mechaniek dat de roep van een koekoek nadoet.
Tijdsbesef werd een alles doordringend fluïdum en verdrong het tot dan toe overheersende Kruis naar de dorre contreien van droogstoppels en zwartjassen. De scheiding tussen kerk en staat was definitief een feit. In de 18e eeuw werd de organische natuur een machine en God de grote horlogemaker (Leibniz, Voltaire).
Ondertussen ging de fabricage van andere tijdmeters, zoals uurglazen en gnomons, gewoon verder. Een opmerkelijke precisie werd in de 16e eeuw al bereikt met de vernuftige zonnewijzers van Nikolaus Kratzer en de Chinese waterklokken hadden indrukwekkende afmetingen verworven.
De verbeteringen van het mechanische uurwerk werden natuurlijk ook toegepast in de draagbare horloges. Deze werden niet alleen betrouwbaarder maar ook compacter zodat steeds meer lieden die het zich konden veroorloven er een bij zich droegen. Het zogenaamde vestzakhorloge zou bovendien de geschiedenis ingaan als het bewijs van Intelligent Design (William Paley)
De eerstvolgende baanbrekende verandering in de ontwikkeling van het uurwerk betrof de aandrijving en vond plaats in de 19e eeuw. In nauwe samenhang met het verschijnen van de telegraaf en de trein zag de elektrische klok het licht (Alexander Bain). Een nadeel van deze nieuwe energiebron was dat het uurwerk voor de stroomvoorziening aan een vaste plek was gebonden. Pas geruime tijd later, in de 20e eeuw, waren batterijen klein genoeg voor de toepassing in draagbare horloges. Zulke geleidelijke technische verbeteringen stonden trouwens niet langer op naam van de uitvinders, maar op naam van de bedrijven die de horloges op de markt brachten (Hamilton; Elgin). De elektrische horloges vormden de overgang van de gangbare mechanische horloges naar de elektronische kwartshorloges.
Door de overheersende rol die tijdafspraken in het menselijk verkeer ging spelen, werd het bezit van een draagbaar horloge bijna vanzelfsprekend. Bovendien werd met het oog op gebruiksgemak, zoals het snel aflezen van de tijd, in het begin van de 20e eeuw het polshorloge massaal geproduceerd (lage kosten dus grote verspreiding; Cartier). De prikklok (Alexander Dey) verhoogde de sociaal-economische rigiditeit waardoor het tijdsbesef verder toenam. De exacte tijd voor het ijken van een klok (gelijkzetten) werd verspreid via radio en telefoon (wereldstandaardtijd). Het aantal tijdmeters was allang een veelvoud van het aantal mensen op aarde.
In 1927 werd het eerste kwartsuurwerk ontwikkeld (Horton & Marrison). De modulatie van het echappement (het tikken) werd aangestuurd door een speciale eigenschap van het kwartskristal om onder invloed van elektrische spanning te gaan resoneren. De frequentie van de opgewekte trilling bleek omgekeerd evenredig met de grootte van het kristal en werd zodanig aangepast dat deze één puls per seconde opleverde. De puls werd door een spoel geleid om een elektromagnetische veld op te wekken waarmee een rotor werd aangedreven. De rotor liet het mechanisch binnenwerk en de wijzerplaat draaien.
Het kolossale apparaat werd in de loop van enkele decennia verkleind tot het handzame formaat van het eerste kwartshorloge in 1969 (Seiko), spoedig gevolgd door verbeterde versies (Breitling).
Met het trillen van een kristalrooster werd een grandioze verbetering geboekt op de schaal van nauwkeurigheid (te vergelijken met de slinger en balans voor het mechanische uurwerk). Maar het kon nog beter. In 1955 werd de cesiumklok ontwikkeld (Louis Essen), een uurwerk dat gebruik maakte van het trillen van atomen. De positie van de zon was niet langer bepalend voor de juiste tijd. Vanaf 1972 werd de internationale tijdschaal afgeleid uit enkele honderden atoomklokken verspreid over de wereld. De eerste cesiumklok had een afwijking van ongeveer één seconde in een miljoen jaar.
De nauwkeurigheid van de atoomklokken werd in de volgende decennia verder verbeterd met achtereenvolgens de cesium-fontein-klokken en atoomklokken gebaseerd op strontium en aluminium. In het begin van de 21e eeuw was hun nauwkeurigheid gestegen tot een afwijking van minder dan één seconde in vijf miljard jaar.
Atoomklokken waren niet bedoeld voor alledaagse tijdnotering, maar via radiosignalen konden huishoudelijke klokken en horloges meeprofiteren van hun grenzeloze precisie. In het eerste decennium van de 21e eeuw werden er polshorloges op de markt gebracht met een eigen cesiumunit en een nauwkeurigheid van één seconde op duizend jaar. Gezien de prijs en een aantal onpraktische eigenschappen ging het meer om een horologisch verzamelobject dan om een accuraat uurwerk. Dank zij atoomklokken konden systemen via satellieten, zoals GPS en mobiele telecommunicatie, een explosieve ontwikkeling doormaken. Ook voor het synchroniseren van de tijd om iedereen overal te laten weten hoe laat het precies is.
De natuurlijke ontwikkeling van het uurwerk verliep niet alleen verticaal maar ook horizontaal waardoor binnen elke groep een waaier van variëteiten verscheen. Naast het arboretum van huishoudklokken en het schelpenkabinet van de zakhorloges bleven oude concepten, net als gedurende de organische evolutie in een eventueel aangepaste vorm, gewoon bestaan: de stereotypische zandlopers en zonne-wijzers en de kolossale torenuurwerken verbeeldden als een relikwie uit vervlogen tijden de evolutionair stabiele vorm van miljoenpoten en voorwereldlijke dinosauriërs.
Op het gebied van waterklokken maakte Al-Jazari in de middeleeuwen indruk met zijn olifantsklok, tegenwoordig zijn ze als moderne kunstwerken overal ter wereld te bezichtigen (Bernard Gitton).
De paardenfokkerij van de polshorloges, begonnen om boerenkinkels op tijd te laten opdraven voordat ze werden terug gemaaid in hun loopgraven, verwierf algauw een plaatsje binnen de initiatierituelen van de puberteit alvorens het polshorloge nieuwe functies werd toebedeeld, zoals modeartikel (Swatch), statussymbool (Rolex) en beleggingsobject (Patek Philippe; it’s a man’s world and boys will be boys). Bovendien treffen we tal van extremen aan, zoals het ingewikkeldste exemplaar (de Aeternitas Mega 4 van Franck Miller met 36 functies en 1483 onderdelen) en het duurste (de $ 25 miljoen kostende 201 karaats Chopard met meer dan 800 diamanten die de wijzerplaat bijkans aan het gezicht onttrekken). Eerder waren er al het kleinste mechanische uurwerk (de Calibre 101 van Jeager-LeCoultre uit 1929) en het duurste zakhorloge (de Breguet 1907BA/12 uit het begin van 20e eeuw) en binnen afzienbare tijd wordt de duurzaamste klok ter wereld opgeleverd (de 10 000 Year Clock van Danny Hillis loopt op zonne-energie).
In de openbare ruimte veroverden vooral de grotere elektrische klokken een vaste plek maar hun aantal stabiliseerde en liep zelfs terug onder druk van de enorme toename aan handzamere middelen om de tijd te registreren. Na de uiteenlopende ontwikkelingen van de polshorloges werd het met de digitalisering van de cijferweergave eenvoudig om alle elektronische apparaten uit te rusten met zo’n tijdmelding. Na het digitale horloge werd de wereld veroverd door het mobieltje en de smartphone en het ouderwetse polshorloge werd een smartwatch.
De evolutie van het instrument om de tijd te meten weerspiegelt de ontwikkeling van de techniek. Daarbij dient techniek te worden opgevat als het menselijke vermogen om de (levenloze) natuur doelmatig te manipuleren. Als zodanig ontstaat een zichzelf versterkend evolutieproces: de beleving van de tijd die ons gegeven is (van geboorte tot de dood) veroorzaakt een steeds doelmatiger invulling van die tijd. Het is een onvermijdelijke gang van zaken.
Met de combinatie van dit mechanisme met ander automaten creëert de mens zijn meester, zijn knecht en zijn erfgenaam in één. Overigens zonder zelf tussen de coulissen te verdwijnen – de mens blijft een rol van betekenis spelen; wij zijn ook nergens zonder de microben – gaan onze technische producten de dromen verwezenlijken die sciencefictionschrijvers onszelf ooit toebedeeld hadden. De werkelijkheid wordt vreemder dan onze stoutste fantasie en de tirannie van de techniek is minder angstaanjagend dan de inspraak van het sentiment.
Nederlandstalige bronnen:
Douwe Draaisma. Het verborgen raderwerk. Over tijd, machines en bewustzijn. Ambo, Baarn, 1990.
Samuel IJsseling. Tijd en ruimte in de technische wereld: https://www.dbnl.org/tekst/_str010199101_01/_str010199101_01_0096.php
SARIMANOKS EMERGENTE DETECTIVE BUREAU
…alleen dat belachelijke idee over evolutie. Alsof dit stuk niet overtuigend laat zien dat techniek niet uit de lucht komt vallen maar gemaakt wordt. Die krakkemikkige analogie tussen natuur en techniek laat zien dat wetenschap ook maar een mening is. Dan kun je net zo goed in God geloven. Als analogie de kern van ons denken vormt*, snap je gelijk waarom er zo veel eikels…
...is het tijd?
shitterdeshitterdeshit .. ..
dat ik een paar geheugenkaarten heb meegenomen kunnen ze toch nooit gemerkt hebben? Ze wisten niet eens wat te beginnen met die informatie over El Instituto, dus wat kan die Hazepad ze schelen? Zouden ze wat meer over hem te weten zijn gekomen? Misschien hebben die klunzen eindelijk door dat daar wat te halen valt. Maar ik laat me de kaas niet van het brood eten. Niet meer. Laten ze eerst maar eens bewijzen dat ik iets verkeerds gedaan heb.
Nou, dan ga ik maar. Tot straks.
El Instituto 2 GODZERK
Isla San Lorenzo handhaaft een bedenkelijke reputatie als internationale begraafplaats. De stoffelijke resten uit de tijd van de (pre-)Inca's en de Spaanse overheersing wezen al op een vermoedelijke geboortegrond van de overledenen in diverse Zuid Amerikaanse landen (Bolivia, Chili, Columbia, Ecuador en Peru). In de koloniale tijd begroeven Engelse kapers en piraten uit de Lage Landen er hun Europese doden (en ongetwijfeld een paar negers en Chinezen). Tijdens de slag om Callao sneuvelden er nogal wat Spanjaarden. En onlangs is het graf blootgelegd van de Vlaming Theodoor Haase. Een Belg dus.
Erik Hazepad betreedt het ruime portaal van een majestueus bouwwerk. Hij vermoedt dat het pand tot beschermd stadsgezicht is verklaard en met dien verstande op de monumentenlijst staat. De entree is voor deze buurt nogal onopvallend en wordt zowel buiten als binnen omlijst door steigerwerk. Waaruit hij kan afleiden dat de restauratie nog niet voltooid is. De gehurkte hoboïst onder het grauwe vlonder heeft hem de ingang gewezen. Nadat hij even is blijven luisteren en een munt op het kleedje heeft geworpen. Straatmuzikanten zouden hem altijd blijven ontroeren.
Als hij zich meldt bij de bejaarde portier (die op een stapel dozen zit; vrijwilliger?), wijst deze met een uitnodigend gebaar naar de hoge zware deuren aan het einde van de hal. Gelukkig hangt daar ook een bordje, met een pijl die wijst naar een bescheiden poortje dat toegang verleent tot het universum erachter.
De kolossale ruimte herinnert Erik aan de kathedraal die, met de teruglopende belangstelling voor de praktiserende geloofsbelijdenis ter stede, een nieuwe bestemming heeft gekregen. Namelijk het herbergen van een aanzienlijke hoeveelheid oude en moderne epistels, boekwerken en dergelijk cultuurgoed alsmede gedigitaliseerde journaals, microfilms en soortgelijke voortbrengselen van moderne archivering. Het interieur is een smaakvol mengsel van klassieke praal en moderne technologie dat op hem een aangename indruk maakt. Verspreid over de ruimte staan lange tafels waaraan enkele tientallen mensen zitten te lezen. Of alleen maar zitten en wat voor zich uitkijken. Aan één zijde is een balie waar men alle soorten lectuur kan aanvragen of terugbrengen en waar ongetwijfeld ook informatie kan worden ingewonnen. Ertegenover is de ruimte uitgebreid met een aanbouw waar een soort gelagkamer is gevestigd.
De gigantische kroonluchters zijn er vooral om de klassieke sfeer te versterken (en de schoonmakers bezig te houden). Het licht in de zaal is afkomstig van de talrijke soft-line fluorescentie panelen en door de hoge vensters stroomt daglicht naar binnen. Aan de zijde van de aanbouw is de pui opgetrokken uit het transparante sitracon waardoor de weelderige binnentuin is te zien en gebruikers van een consumptie de illusie hebben op een terras te zitten. Restauraties van deze monumenten kosten een hoop geld maar hun classicistische stijl is een aangename compensatie van de gladde plaston constructies die tegenwoordig overal uit de nieuwste bouwprinters verrijzen.
Nadat hij wat heeft rondgekeken, begeeft Erik zich in de richting van de balie.
De bibliothecaresse heeft een spraakgebrek.
Op Eriks vraag hoe hij informatie over een bepaald onderwerp in dit immense cultuurpaleis op een zo efficiënt mogelijke wijze kan vinden, heeft ze een snibbig antwoord klaar. Als ze opkijkt en de donkere jongeman tegenover haar ziet, met zijn zwarte sluike haar en amandelogen achter dikke brillenglazen, wordt ze toegefelijker. Zijn laatdunkende blik herinnert haar aan de afkeer die haar eigen schuchtere ijdelheid bij anderen kan opwekken. En bovendien, dit was best een lekker ding. Lijkt wel een beetje op dokter Bradford, de jonge dierenarts uit 'Noah's Space Ark'. Wat zal Juul de pest in hebben. Dat ze zo nodig naar het magazijn moest. Met Evert. Eigen schuld, katapult.
Erik heeft zich ondertussen over de balie gebogen. Er liggen een paar nummers Denksport en Sudoku. Ze houdt haar hersens soepel. Naast haar bejaarde iPod lag ook een 'Flow' en een opengeslagen Donald Duck. Dat zat ze te lezen!
Vanuit haar ooghoeken is haar iets opgevallen. Wat staat die gozer daar nou? Ze schenkt er vooralsnog geen aandacht aan.
Erik moet zijn uiterste best doen om haar uitleg te volgen en tegelijkertijd de lauwe douche van rondspattend speeksel te ontduiken. Daardoor merkt hij niet direct dat zijn verrichtingen geamuseerd worden gadegeslagen.
Enkele meters verderop hangt iemand nonchalant tegen de balie en kijkt meewarig naar Eriks falende pogingen om de gesproken consumptie uit de weg te gaan. Zijn lange leren jas hangt open en aan de fantasierijke kleding die hij eronder draagt, zou een opmerkzame toeschouwer een eigenzinnige geest kunnen toeschrijven. De man trekt echter niemands aandacht want opmerkzame toeschouwers zijn zeldzaam en eigenzinnigheid is – buiten intieme verbintenissen – geen alarmerende eigenschap. Hij trekt zijn gebreide muts wat strakker over zijn grijze haren en maakt aanstalten om op Erik toe te lopen. Als er iets onverwachts gebeurt.
Erik noteert ondertussen wat hij precies moet doen om de informatie die hij zoekt te kunnen vinden. Voor het Instituut waaraan hij verbonden is, moet hij het een en ander uitzoeken over spirituele stofwisseling en symbiose (of was het andersom?), over de samenhang tussen bepaalde vrije radicalen en iemands geestesgesteldheid. Veel verwacht hij er niet van maar alles moet een kans krijgen, zo is het motto van het Instituut. Via de internetroute heeft hij al heel wat nuttige gegevens over het onderwerp verzameld maar er bestaat een veelvoud aan materiaal dat de elektronische snelweg nooit zal bereiken. Net als bij de televisie: iemand moest het de moeite waard vinden om een groot publiek in te wijden. En wie ging dat betalen?
De bibliothecaresse hapert.
Tevergeefs tracht Erik spettertjes op zijn aantekenblaadje te voorkomen, als de vrouw – of is het nog een meisje? / haar ouwelijke gezicht contrasteert met haar frêle lichaam / hij ziet twee kleine borstjes onder haar strakke vestje / is daar niet ongevoelig voor – kennelijk wordt afgeleid door een onregelmatigheid aan zijn kant hem. Erik dwingt zichzelf opzij te kijken en ziet een voorovergebogen gestalte in gothic trenchcoat aan de rand van de balie steun zoeken. Zijn raspende ademhaling en schokkerige bewegingen wekken de indruk dat hij het knap benauwd heeft. Erik doet een paar stappen in zijn richting met de beklemmende verwachting dat hij die gast moet gaan helpen om niet in elkaar te zakken. Hij vermoedt dat het heerschap door een beroerte is getroffen en vraagt zich geërgerd af waarom dat nu net weer in zijn directe omgeving moet gebeuren.
Tot zijn opluchting blijkt de man echter niet van plan om helemaal onderuit te gaan. Hij blijft overeind en herstelt zelfs na korte tijd. Een beetje beschaamd kijkt hij naar Erik.
"Hallo, jongen."
Verbijsterd staart Erik hem aan. Hij trekt wit weg. Hij voelt zijn mond droog worden. Hij wil lachen en huilen tegelijk.
"Godverdomme!"
Hij slaat zijn armen om hem heen en drukt zich tegen hem aan. Jarenlang heeft hij zijn vader niet meer gezien, maar dat gezicht, die stem, hij zou ze zijn leven lang niet kunnen vergeten. Zijn kinderlijke genegenheid voor deze onverantwoordelijke flierefluiter is eeuwigdurend en onaantastbaar.
Met het gezag van de intellectueel die beschikt over voldoende medische kennis lukt het Erik om de inmiddels gearriveerde hulpverleners met een geruststellende opmerking weg te sturen. Het welkome water dat de bibliothecaresse ondertussen heeft ingeschonken, morst zij vanzelfsprekend op Eriks aantekeningen maar dat maakt hem nu niet meer uit.
"We moeten nodig eens bijpraten." Hij troont zijn vader mee naar de tafeltjes en stoeltjes terzijde van de enorme bibliotheekhal waar hij voor hen beide een consumptie bestelt.
Eriks bekoring voor de wijze waarop gebeurtenissen met elkaar samenhangen, stamt uit zijn kinderjaren.
Zijn vader wilde niet gestoord worden als hij muziek maakte. Hij bespeelde verschillende blaasinstrumenten en deed hij dat steevast in zijn blootje. Wellicht een rare gewoonte, maar voor Erik was het doodnormaal als zijn vader naakt door het huis liep. Door een ongelukkig voorval in zijn jeugd had Eriks vader een groot deel van zijn geslacht verloren maar Erik vond die micropenis veel leuker dan zijn eigen piemeltje.
Zelf deed hij ook wel eens al zijn kleren uit, maar dat vond zijn moeder niet goed. Eén nudist in huis was haar genoeg. Zij liep toch ook niet bloot rond? De heer des huizes wilde niet afgeleid worden. Als Erikje wilde spelen, moest hij zichzelf maar vermaken.
Hoe kon hij zijn vaders aandacht trekken?
Zijn ouders gooiden nooit snel iets weg en zo ontdekte de jongen een partij ouderwetse gordijnrails die afkomstig was uit het huis van zijn overleden overgrootmoeder en die uitstekend dienst kon doen als rodelbaan voor zijn knikkers. Het denderen van de glazen bolletjes over de metalen rails maakte een hels lawaai. De staven van ongeveer een meter lang hadden een brede goot en als hij ze met behulp van stoelen en kussens in de juiste positie plaatste, kon hij de knikkers omlaag laten rollen. Aan het uiteinde van elke rail vielen ze een stukje naar beneden in de volgende goot en uiteindelijk kwamen ze kletterend in een zak op de grond terecht. De climax kwam toen de zak scheurde en de knikkers zo onverwacht over het zeil rolden dat de kat in de gordijnen vloog en zijn vaders trombone van de vensterbank stuiterde.
De pracht van die transparante bolletjes, met hun inwendige stralenkrans, rondtollend door mijn lunapark van ijzeren gordijnrails, vol onverwachte tover. Ik zoog op mijn parels, heb er één ingeslikt, nooit meer teruggevonden. Zonde! 'Als een koe in de sloot schijt, gaat de mest verloren, dát is pas zonde', zou mama zeggen. Toch jammer van die toeter, ha, ha.
Maar Eriks vader had de muziek van zijn zoontje begrepen. De herrie van het kinderspel inspireerde zijn fluitspel waarmee hij Erik zelfs zijn knikkers kon doen vergeten. Elk van de toverballen had hij voorzien van een riedel en de muziek klaterde even vrolijk door het huis als een knikkerval over de traptreden. De rode beukennoot was 'ta-ta-ta-boing', een drietonig akkoord op het mondorgel voor de blauwe spons en de geelgroene spiraal klonk als tierela-tiereli.
Omgekeerd was ook hij geboeid door de simpele kettingreacties die de bouwsels opwekten. Zo kwam hij op het idee van de mahjong stenen. Ook uit de boedel van opoe.
Als ma niet thuis was zaten ze samen naakt op de grond de stenen te bewonderen die ze daarna in rijen opstelden, ringen, bamboes, tuinen, sommige afbeeldingen waren zo fantastisch dat Eriks vader de oudhollandsche handleiding moest raadplegen om te weten wat ze voorstelden. Telkens als een rij door een vallende knikker werd getroffen en de stenen achter elkaar omvielen, zette Erik ze onvermoeibaar overeind volgens de bijzondere rangschikkingen uit het spelregelboekje. Winden en draken, koppen en staarten. Hij blies op zijn speelgoed-trompet en het spel van de hemelsche symphonie werd omlijst door een triomfantelijke notenreeks van zijn vaders klarinet.
Ze spanden draden van kamer naar kamer waarlangs bakjes gleden, gevuld met knikkers of pingpongballen. Huisraad werd ingeschakeld om de kettingreacties nieuwe impulsen te geven. Ventilatoren en broodroosters, maar ook wc-rollen en suikerklontjes. Muizenvallen. Tuinslang en elektriciteitspijp. Water was onontbeerlijk. De drone spande de kroon, als de bombarde werd aangeblazen. Natuurlijk in D.
Totdat de muziek buitenshuis steeds meer beslag ging te leggen en pa begon te vervagen.
Zijn vader was definitief vertrokken toen Erik elf was. De jaren daarvoor bleef hij telkens langer van huis. Erik kon destijds niet precies weten waarom papa er niet was. Naarmate hij ouder werd, had zijn moeder af en toe een paar sluiertipjes gelicht. Met zijn minifluitje had hij haar betoverd en ze hielden allebei van hém, maar als papa de deur uit was – en dat kon soms weken duren – was hij met vrienden op stap. Muziek was zijn lust en zijn leven en dat moesten zij, Erik en mama dus, respecteren. En nu was hij doorgebroken, zoals dat heette, wat dat ook mocht betekenen.
Zo woonde Erik het grootste deel van zijn jeugd alleen met zijn moeder. Zij was belast met zijn opvoeding. Ze betreurde het dat hij zijn vader miste en het verontrustte haar dat hij zijn tijd grotendeels in zelfgezochte eenzaamheid doorbracht. Maar haar bezorgdheid was onnodig. Erik vond het niet erg om alleen te zijn. Hij las graag. Hij was gek op muziek, niet alleen om naar te luisteren maar ook om zelf te maken. Van zijn vader had hij een gitaar gekregen waarop hij uren achtereen kon spelen. Totdat het eeuwig herhaalde getokkel zijn moeder begon te vervelen. Dan legde hij het instrument weg en ging verder met lezen. Of hij vertrouwde zijn overpeinzingen toe aan een soort dagboek. Daarin schreef hij ook de liedjes die hij bedacht en tekende ontwerpen voor nieuwe ketens van kabelbanen en knikkerrails. Om te bouwen als zijn vader weer thuis kwam.
Hij verlangde soms naar vroeger. Maar bedacht dan dat hij toen maar een onnozel aapje was. Op school had hij leren lezen en rekenen en spelen met computers en ontdekt hoe de wereld in elkaar zat. Dat was toch veel spannender dan een reis om de wereld in de huiskamer. Alleen zijn knikkers bleef hij trouw.
Zijn moeder liet doorschemeren dat pa een losbandig leven leidde. Misschien ging hij zelfs vreemd. Tegenover zijn klasgenootjes praatte Erik nooit over thuis. Als het niet anders kon, vertelde hij dat zijn vader op zee zat, bij de koopvaardij, op de grote vaart, wat dan ook dat hem op zo'n moment geloofwaardig leek. Jongens zonder vader werden gepest en hij wilde in de eerste plaats met rust worden gelaten.
Terwijl de jaren verstreken, raakten moeder en zoon steeds meer gewoon aan het zwervend bestaan van de liefhebbende echtgenoot die vroeger zo leuk met zijn zoontje kon spelen. Maar het beeld dat Erik van zijn vader had veranderde wel. Als puber begon hij zijn vader steeds meer een stumper te vinden die de verantwoordelijkheid voor zijn gezin niet aankon, een grote egoïst die alleen maar aan zichzelf dacht, een onvolwassen klootzak. Dan merkte hij dat zijn moeder er anders tegenaan keek. Zij toonde meer berusting dan híj kon opbrengen. Niet zozeer omdat ze hem vergeven had, maar ze leek hem wel beter te begrijpen. Het was duidelijk: ze hield nog steeds heel veel van hem.
Onderweg naar volwassenheid werd ook Erik steeds milder in zijn oordeel: zijn vader was zijn vader was zijn vader. Want al wist hij nog steeds niet wie zijn vader precies was, hij had inmiddels wel geleerd dat iemand die er niet is je ook niet kan verlaten.
En nu zit hij hier tegenover hem, met een kopje koffie. Erik heeft zelf een biertje genomen en terwijl hij in het schuim hapt, vertelt zijn vader hem dat hij zijn vader níét is.
"Ik heb liedjes voor je gemaakt en je handje vastgehouden als je niet lekker was. Ik heb verhaaltjes verteld en op mijn fluit gespeeld voor je slapen ging. Ik heb zelfs je luiers verschoond. Maar ik heb je niet verwekt. Ik was niet bij je geboorte. Ik ben niet je echte vader."
Erik zit nog steeds met zijn lippen in het schuim. Met zijn mond vol tanden. Hoe te reageren?
"Is dat waarom je bent weggegaan? Heb je ons daarom laten zitten?" Hij voelt woede, teleurstelling, verdriet, haat, strijden om een eerste plaats. Nu laat hij mij alsnog in de steek!
"Nee Erik, zo zit het niet. Als ik je echte vader was geweest, zou ik ook zijn weggegaan. Zo zit ik nou eenmaal in elkaar. En ik kán helemaal geen kinderen verwekken."
Er zit een donkerrode vlek in het parelwitte tafelkleedje. Bessensap? Waarom valt hem zoiets banaals ineens op? Het terras is vrijwel leeg, net als zijn glas. Verderop zit een jong stel. Personeel is nergens te bekennen. Als hij nog een biertje wil, moet hij het zelf gaan halen.
"Waarom ben je teruggekomen? Waarom ben je hier? Waarom vertel je me dit? En wat was dat voor een rare aanval, daarnet? Ben je ziek?" Nieuwsgierigheid heeft het uiteindelijk gewonnen. Zijn vader was tenslotte niet zomaar iemand (welke vader is zomaar iemand in de ogen van zijn zoon?). Hij herinnert zich de virtuoze fluitspeler. Zijn vader kon met verschillende blaasinstrumenten de wonderlijkste klanken ten gehore brengen. Soms presteerde hij het om uit meerdere pijpen tegelijk schelle falsetten te persen. Hij kon zijn ademtocht in acrobatische wervelingen tot kronkelende riedels blazen en met zachte stootjes fluisterende tonen tot een gierend gekrijs laten aanzwellen. Maar waar hij zijn vader altijd het meest om bewonderd had, waren de taferelen die hij destijds met zijn muziek kon oproepen. Toen Erik nog een peuter was, blies zijn vader hem met een eenvoudig deuntje in slaap. Toen de wereld uitdagender werd en hij zich begon af te vragen waarom de hemel blauw is, werden de muzikale voorstellingen ingewikkelder en nam de betovering toe. Avond aan avond smeekte Erik of zijn vader weer een nieuw klanktapijt wilde weven en zijn vader weigerde nooit.
"Flierefluiten is alles wat ik kan. Nee, laat me uitpraten. Ik ben een goede muzikant, dat weet ik. Maar ik verslik me teveel (vandaar die aanval)".
Zijn vader schuift hem een zak knikkers toe. Nadat hij er eentje heeft uitgenomen en in zijn mond heeft gestopt.
Erik staart naar de knikkers.
Met volle mond vervolgt zijn vader:
"Ben nen onvolwasn losbol. Das nen smetlijke andoening. Ben hier omme van tovertuigen da'k jou nooit heb anstoken. Zie da'k je kwetst heb. Spijt me, das nie de doeling."
Erik Hazepad staart zijn vader aan. Hij houdt van deze man uit zijn kinderjaren. Dat zal nooit veranderen. Wel voelt hij zich wat ontheemd maar de man tegenover hem heeft nog steeds zijn volste vertrouwen. Ergens op de wereld bestaan onbekende mensen met wie hij inniger verwant is dan met deze sympathieke schuinsmarcheerder. Hij hoeft ze niet te kennen.
Kinderen, zo meent Erik, die het resultaat zijn van kunstmatige inseminatie vanwege de ongeschiktheid van hun vaders zaad, zoeken niet zelden de publiciteit in de hoop dat ze daarmee hun biologische pa zullen ontmoeten. Wat hopen ze daar eigenlijk mee te bereiken? Dat zo'n wildvreemde man ineens zielsveel van hen gaat houden? Hij heeft het cynische vermoeden dat ze heimelijk hopen op een verbetering van hun maatschappelijke positie. En is hoop niet het krijtwitte kind dat lacht tegen het monster dat het slacht? Hij kent zijn Achterberg. Evenals de Bijbel: bloedverwantschap is geen enkele garantie voor een liefdevolle relatie.
Hij is dus eigenlijk geen Hazepad, maar wat is hij dan wel? Ach, wat maakt het uit, door een andere naam wordt hij geen ander mens, hij blijft voor altijd dezelfde. En zijn vader blijft zijn vader.
Maar die is nog niet klaar.
"Ik betwijfel of je moeder het je verteld heeft, maar we hebben je destijds geadopteerd. Ook je moeder is je echte moeder niet. Daarom zie je er zo… anders uit."
Erik is niet in de traditie van een of ander geloof opgevoed. Er werd thuis niet gebeden, er hingen geen religieuze afbeeldingen aan de muur, zijn schoolkeuze was vrij geweest. Eriks ouders – nou ja, zijn pleegouders – bezochten alleen op uitstapjes wel eens een kerk, vanwege de historische architectuur.
Hij vraagt zich nu wel af hoe dat met zijn echte ouders zit. En of dat wat uitmaakt. Als zijn echte ouders in een God geloven, is dat in elk geval niet erfelijk. En als ze net zo sceptisch zijn als hij, zullen ze wel een goede reden gehad hebben om hem af te staan. In beide gevallen voelt hij geen enkele aandrang om naar hen op zoek te gaan.
De meeste planten en dieren hebben hun succes niet zozeer te danken aan concurrentie tussen soortgenoten, zoals halsstarrige Darwinisten beweren, maar aan hun symbiotische samenwerking met andere soorten. Bloedverwantschap? Ze konden de pot op!
Maatschappelijke ideeën over nageslacht worden volgens Erik cultureel bepaald maar door welke factoren is hem niet bekend. Er bestaan wereldwijd aanwijzingen voor rituelen ter verhoging van de vruchtbaarheid, zoals de talloze megalithische Venusbeeldjes en reuzen-fallussen. Terwijl kleitabletten van ver voor onze jaartelling al melding maakten van de eventuele wenselijkheid van adoptie. In de Codex Hammurabi uit de 18e eeuw v. Chr. waren allerlei regels opgenomen om een nageslacht te garanderen. Ook in de Romeinse hoogtijdagen was adoptie eerder een blijk van waardering dan van medelijden, zoals nu nog vaak het geval is. Nog steeds voelen veel mensen zich minderwaardig, zo meent Erik, als ze tot de ontdekking komen dat ze zijn geadopteerd. Ze gaan naarstig op zoek naar hun biologische ouders alsof ze het gevoel hebben dat ze hun identiteit hebben verloren met het besef van hun adoptie.
Hij heeft daar geen last van, hem maakt het niets uit. Maar raar is het wel. Hij moet er nog wel aan wennen, aan het idee … hij begrijpt nu beter … … hoe alles samenhangt.
De bibliothecaresse heeft het begrepen.
Als Erik zich de volgende dag weer bij de balie meldt, heeft zij een lijstje met aanwijzingen voor hem. Eriks vragen van de vorige dag hebben haar duidelijk gemaakt wat hij wil weten. Namelijk, hoe hij bepaalde informatie kan vinden en om welke informatie het gaat. Daarom heeft ze het technische stappenplan uitgebreid met enkele suggesties. Daarvoor moest ze wel eerst enige aarzeling overwinnen. Getuigde het niet te veel van erudiete zelfingenomenheid? Waar bemoeide ze zich eigenlijk mee? Maar hij heeft indruk op haar gemaakt, door de barmhartigheid waarmee hij zich over die schooier had ontfermd (ook al was het zijn vader) en vooral door het onderwerp van zijn zoektocht.
Haar overweldigende boekenkennis heeft haar geleerd dat er tijdens het leven op aarde een aantal gebeurtenissen heeft plaatsgevonden waarmee de Christelijke ziel geen raad weet. Volgens sommige overleveringen werd de wereld vroeger bevolkt door vele goden die veel macht hadden en de dienst uitmaakten. Andere geschriften spraken van één god die alle andere verenigde, alle afzonderlijke goden kwamen daar tot uitdrukking in de Ene. Onzichtbare levende wezens werden in de oude geschriften nooit genoemd maar een paar honderd jaar geleden werden ze met de uitvinding van het vergrootglas wel ontdekt. Talloos waren ze, net als de goden eertijds. Spirituele symbiose? Moderne naturalisten meenden dat alle planten en dieren waren opgebouwd uit die minuscule wezentjes die een eenheid vormden door hun bijzonder innige samenwerking. Zouden individuele mensen ooit zo'n innige samenwerking aangaan… Was de Ene eigenlijk niets anders dan een profetie…?
Terwijl ze Erik het lijstje overhandigt, lispelt ze:
"In Gods werk staat beschreven hoe de liefde tussen vader en zoon de wereld verenigt."
Maar Erik verstaat:
"Ne godzerk staatscheven oeliefdis sussen vadersoon dwere Enigt". Het roept een beeld op van een slecht onderhouden kerkhof met scheefgezakte grafmonumenten. Nadat hij een bezorgde blik op de missive heeft geworpen en tot zijn geruststelling constateert dat het leesbaar is, bedankt hij haar vluchtig en verlaat haastig de balie.
De bibliothecaresse kijkt hem wat teleurgesteld maar hoopvol na. Ze ziet dat hij het papier aandachtig bestudeert, een blik om zich heen werpt en vervolgens in de richting van het elektronisch archief loopt. Ze is ervan overtuigd dat haar eigen toevoegingen hem niet zullen ontgaan. Zoals haar verwijzingen naar de taalfilosoof Lazar Gulkowitsch vanwege diens aandacht voor de geschiedenis van ideeën van zowel rationele als mystieke oorsprong. Eriks oog valt op haar aantekening over de interpretatie van het goddelijke volgens de hermetische kabbala en wrevelig vraagt hij zich af wat hij hier mee aan moet. Uiteindelijk besluit hij geen enkele aanwijzing te negeren. Hij volgt immers een zoektocht die velen vóór hem hebben gevolgd en hij dient elke mogelijkheid, hoe grensverleggend ook, onbevangen te onderzoeken.
Het Instituut is een spookorganisatie.
Het wereldwijde netwerk staat in geen elke land officieel geregistreerd. Geen architectonische blikvangers met schreeuwende billboards en helihavens voor de grote jongens, nergens een onopvallende pand in de oude binnenstad met een nietszeggende toegangspoort waarachter het geheimzinnige genootschap schuilgaat. Geen bulletins, geen beeldkenmerk, zelfs geen internetadres. Het elektronische web werd al gebruikt toen het alleen nog beschikbaar was voor lineaire contacten tussen de grote kenniscentra en lieden die er toe deden (een halve eeuw geleden) maar tegenwoordig hanteert men voor de interne communicatie uitsluitend atomaire lokalisering en voor de uitwisseling van 'spook'-verhalen worden intelligente zwermen gebruikt.
Het Instituut is een denktank waarvan de knappe bollen worden voorgedragen door kenniscentra zoals universiteiten en onderzoeksinstellingen. De kandidaten worden aan de hand van een of meer onderzoeksopdrachten beoordeeld door een team van ongeveer vijftig personen. Daarbij gaat het niet om de juistheid van het resultaat maar om de wijze van aanpak en de inbreng van grensverleggende aspecten.
Over de nominatie kan men in een handleiding voor decanen uit de jaren twintig van de vorige eeuw het volgende lezen:
Zooals nu de verhoudingen zijn, gaan tienduizenden van het volk te gronde, in betrekkingen, voor welke zij te goed zijn en duizenden nemen posities in, die zij alleen te danken hebben aan maatschappelijke verhoudingen, maar niet aan hun verstand of prestatie. Het is Uw plicht om bijzonder begaafden, die vanwege maatschappelijke verhoudingen niet vooruit kunnen komen, te helpen en op die wijze aan het geheele volk dienstbaar te maken.(…) Is het niet eveneens Uw taak, om waar U slechts kunt, het daarheen te leiden, dat de leuze: "Vrij baan voor den bekwame" tot een gewoonte wordt in het maatschappelijk leven?
De organisatiestructuur van het Instituut is zo plat als een dubbeltje. Al lang geleden werd overeengekomen om elke vorm van hiërarchie tot een minimum te beperken. Binnen afzonderlijke units van circa vijftig mensen circuleert de functie van contactpersoon die informatie uitwisselt met vertegenwoordigers van een stuk of vijftig andere teams (ca. 2500 mensen). En van die vijftig vertegenwoordigers is er afwisselend weer één afgevaardigde die contact onderhoudt met overeenkomstige afgevaardigden (die vertegenwoordigen dan ca. 125 000 mensen). Enzovoort. Er worden geen beslissingen van bovenaf opgelegd, er wordt slechts geïnventariseerd waaraan behoefte is. Als de meningen uiteenlopen, wordt elke optie onderzocht want elke insteek, hoe onorthodox ook, verdient een beoordeling.
Het verwondert Erik geenszins dat de voornaamste doelstellingen van het Instituut, het ontdekken en ontwikkelen van nieuwe ideeën en technieken, investeerders aanspreekt. Die hopen immers dat het geldverslindende onderzoek ooit de innovaties zal opleveren waarmee ze hun geld dubbel en dwars terugverdienen. Minder waardering heeft hij voor verwijzingen in de richting van 'vrede op aarde bij mensen van het welbehagen'. Van Wiens welbehagen? Waarom niet onvoorwaardelijk voor álle mensen? De naïeve verwachting dat de wereldvrede naderbij komt mits de menselijke attitude zich onderwerpt aan een hoger wezen, bevreemdt en irriteert hem.
Maar hebben invloedrijke kerken, moskeeën en synagogen niet altijd hetzelfde morele streven gehad? Was hijzelf niet de naïeveling?
Godsdienstoorlogen hebben heel wat mensenlevens geëist maar dat heeft mensen nooit van religie doen afkeren. Zelfs als ze daar economisch niet beter van werden.
Vanuit dat perspectief is het Instituut eigenlijk een soort atheïstisch Godshuis.
Zoals met alles gelooft Erik dat ook zijn eigen lot wordt bepaald door gebeurtenissen in het verleden. Hij heeft de vrijheid om zich ertegen te verzetten (hij gelooft niet in determinatie van hogerhand) maar hij koestert zijn wens om een radertje te zijn in de wereldgeschiedenis. Dat geeft zijn leven zin. Evenals zijn werk voor het Instituut.
Hij is er inmiddels achter dat het Instituut waarschijnlijk in Peru is gesticht. Zakenlui die schatrijk waren geworden met de exploitatie van spoorwegen, zilvermijnen en vogelpoep hadden, mogelijk uit een soort atheïstisch schuldbesef, het Instituut opgericht door met grote sommen geld filantropische initiatieven mogelijk te maken. Van grote invloed was wellicht de persoonlijke steun van Charley Flint, grondlegger van het Amerikaanse IBM en bijgenaamd de 'vader van de kartelvorming'.
Er gaan geruchten dat de kiem voor het Instituut al eerder werd gelegd. Een Vlaamse rederszoon zou na een verbazingwekkende reis door de wildernis in de buurt van Callao zijn neergestreken en daar de richtlijnen voor een ideële organisatie hebben ontwikkeld. Een bewering die is terug te vinden in de dagboeken van Margaret Meiggs – lid van de beroemde spoorwegfamilie – die de ideeën van Haase nieuw leven inblies. De talentvolle en charismatische Vlaming was bijna twee eeuwen daarvoor naar Zuid Amerika gekomen als disgenoot en commercieel adviseur van Pieter Jacobz, kapitein van het galjoen Conceptión. Dat staat althans in het teruggevonden logboek, maar maritiem geschiedkundigen zijn het erover eens dat Jacobz niet bijster betrouwbaar was en bovendien teveel dronk. Uit de documenten kan worden opgemaakt dat Haase de Atlantische Oceaan wilde oversteken en dat Jacobz hem een baan aanbood.
Voor Erik is het wederom een bevestiging van zijn geloof in de coherente loop der gebeurtenissen: zijn huidige onderzoek naar 'spirituele symbiose en stofwisseling' is het gevolg van een spirituele symbiose die een paar honderd jaar geleden plaatsvond.
Wat de stofwisseling betreft, tast hij nog in het duister. Moet hij het zoeken in de opname van stoffen en hun wisselwerking met lichaamsstoffen? Of gaat het om de cirkelgang van leven en dood?
Nieuwsgierig opent hij de knikkerzak die zijn vader hem gegeven heeft.
Tot ergernis van zijn moeder stak hij die harde glazen bolletjes vroeger ook al in zijn mond. Ooit had hij er zelfs eentje doorgeslikt. Maar die kwam er ongeschonden weer uit. In zijn poep.
Déze knikkers wekken een minder solide indruk. Was dit snoepgoed eetbaar?
Hij steekt er eentje in zijn mond. Zuigt erop. Slikt hem door (niet geschoten is altijd mis).
Af en toe ontwaart hij oplichtende sluiers. In hallucinerende kleuren. Zijn gedachten gaan nog steeds uit naar een universeel soort metabolisme. Had niet elk stofje in hemzelf ooit eerder in een ander wezen gezeten? Was niet elk atoom op aarde ooit een stukje sterrenstof?
Hij voelt zich een grafschenner zonder spade. Wroetend in de aarde. Met blote handen. Waren er antwoorden op vragen vóór ze gesteld werden? Bestond muziek als niemand die hoorde? Was er een God als niemand geloofde?
Ineens heeft hij een visioen dat hem vaag herinnert aan iets dat nog komen moet of al geweest is, welke van de twee is niet duidelijk: een kale Indiër in uitgaanstenue (maar met witte gympen aan) reikt hem een knikker aan onder het uitspreken van de onbegrijpelijke woorden:
"Ne godzerk staatscheven oeliefdis sussen vadersoon dwere Enigt."
Halverwege de eerste helft van de 21e eeuw, loopt het geduld van Erik Hazepad ten einde. Of beter gezegd, is zijn nieuwsgierigheid onbe-dwingbaar groot geworden.
Erik Hazepad zit voorovergebogen aan zijn bureau in de ruime kamer die hij deelt met een aantal andere medewerkers van L Instituto. Vanochtend hebben ze met elkaar afgesproken dat dingen, universalia, niet langer bepaald mogen zijn. Ze mogen wel aanwijsbaar zijn. Het gaat te ver als iets niet meer geduid kan worden. Maar de werkelijkheid bestaat niet, hooguit een werkelijkheid.
Als het buiten donker begint te worden – in februari gaat de zon hier vroeg onder – besluit hij dat het tijd wordt om naar huis te gaan. Hij barst van de koppijn en voelt zich gefrustreerd door een weinig inspirerende werkdag.
Onderweg naar de uitgang – hij heeft zijn oude regenjas aangetrokken; er zit onweer in de lucht – krijgt hij plotseling een inval en keert op zijn schreden terug. Als hij zijn kamer weer binnengaat laat hij de deur open staan. Hij haalt iets uit zijn jaszak – een sleuteltje – en opent een la van zijn bureau. Na het doorwoelen van de inhoud heeft hij gevonden wat hij zocht: zijn ergotamine inhaler. Die la moet ik nodig eens op-ruimen. Dan valt zijn oog op de knikker. Hij lijkt zijn adem in te houden als hij met een glazige blik naar het bonte balletje staart. Kennelijk uit het doosje gerold. Toeval?
Hij pakt het en likt er aan. Dan slikt hij het in alsof het gaat om een kwestie van leven of dood.
Zo lijkt het althans in de ogen van de engel die vanuit de gang zijn gedoe gadeslaat.
Wat zal hij doen? Alsnog naar huis of nu toch maar blijven? Aarzelend loopt hij zijn kamer uit, wankelt alsof iets hem terugduwt, ploft neer achter zijn bureau en start de computer. Hij moest iets opzoeken maar weet niet meer wat. Eventjes niks. Hij vlijt zijn hoofd op zijn armen.
In dromen ben je moederziel alleen
ASTRONOMISCHE KLOK*
Schepping en oerknal
Kinderen hebben soms de neiging om van alles te willen weten van de wereld om ons heen. En welke ouder waagt het om de schouders op te halen als kindlief vraagt waarom de hemel blauw is?
"Omdat blauw de lievelingskleur is van God. En God woont in de hemel". Toch? Want je weet ook niet alles.
Waterdruppels in de lucht breken het witte zonlicht waardoor de bonte regenboog ontstaat. De lucht zelf, de zuurstof en stikstof moleculen, kaatsen het blauwe licht veel vaker naar de aarde dan het rode. Vandaar die blauwe lucht.
Kinderen worden groot en krijgen zelf kinderen met dezelfde kinderlijke vraagjes waar je het antwoord niet op weet: "Omdat blauw de lievelingskleur is van God. En God woont in de hemel". Zonder twijfel. Geloven doe je onvoorwaardelijk.
Twijfel is de hoeksteen van het wetenschappelijk denken. Daarom kan wetenschap nooit zekerheid bieden. Vol ongeloof vragen de volgelingen van de wetenschappelijke methode zich af hoe iemand zo zeker kan zijn van een voorbestemming, een hiernamaals, een hoger wezen. Weinig mensen beseffen dat onverwacht opduikende kwaliteiten symptomatisch zijn voor de complexe wereld om ons heen. Zou het toeval zijn dat de moderne voorstelling van een groeiend universum de vorm heeft van een klok, een kerkklok wel te verstaan?
Overal ter wereld luiden de kerkklokken, rinkelen de belletjes, zingen de geloofsgetuigen, galmen de orgelpijpen, roffelen de strakge-spannen varkensblazen. Met muziek getuigt de mens van zijn geloof.
Geloof zit in het bloed. Geloof is een gevoel dat zich verspreid door het hele lichaam. Geloven doe je met je hart. Of, in de woorden van Augustinus van Hippo, "Qui cantat, bis orat" (wie zingt, bidt dubbel). En in het gebed wordt God geloofd. Ter meerdere glorie van deze God wordt het heelal aan Hem toegeschreven, inclusief het ontstaan ervan, de Schepping.
Niet iedereen kan zich vinden in deze opvatting. De 'ongelovigen' volgen een naturalistische benadering die wordt beredeneerd door het verstand, het brein, zenuwcentrum van onze kennis. Waar correlaties aanleiding zijn voor menig mystiek wereldbeeld, dient ware kennis te voldoen aan duidelijke verbanden tussen oorzaak en gevolg, aldus de moderne wetenschapper. In wetenschappelijke zin heeft de natuur zichzelf geschapen en is de ontstaansgeschiedenis van het heelal een heel ander verhaal dan bijvoorbeeld het Bijbelse Genesis of de hindoestaanse Surya mythe.
De Rooms-Katholieke priester George Lemaître getuigde dat geloof en wetenschap hand in hand konden gaan. Hij vermoedde dat de waargenomen roodverschuiving in verre sterrenstelsels werd veroorzaakt door het dopplereffect van zich snel verwijderende lichtbron-nen. Rond 1930 presenteerde hij het concept van een uitdijend heelal. En wat groter wordt moet ook ooit klein geweest zijn. De "Big Bang" was geboren. Zijn theorie vertoonde een opvallende gelijkenis met dat andere wonder, namelijk de conceptie. En het postulaat van de oerknal was een wetenschappelijke bevestiging van de Schepping.
Dat een toenemende afstand tussen ons en verre sterrenstelsels evengoed kon komen doordat juist wij ons verwijderen, alsof we via het afvoerputje uit ons heelal wegstromen, heeft natuurlijk nooit iemand echt aangesproken. Wellicht was het oude idee van 'steady state'toch juist, tenslotte is volgens de huidige wetenschappelijke opvatting meer dan 95% van het heelal nog steeds een raadsel. Wellicht waren onveranderlijkheid en inflatie alleen maar twee verschillende manieren om hetzelfde fenomeen te beschrijven; het zou niet de eerste keer zijn dat fysische modellen elkaar lijken tegen te spreken. De big bang theorie verwierf echter, mede door de bespottelijke naam, een on-aantastbare populariteit. Ook onder kosmologen. En misschien toch wel terecht.
Paus Johannes Paulus II gaf in 1988 schriftelijk te kennen dat theologische en wetenschappelijke opvattingen over het ontstaan van het heelal elkaar niet hoeven uit te sluiten. Zolang het moment van de schepping maar met rust werd gelaten. De verklaring leek vooral te zijn ingegeven door de vrees van het Vaticaan dat de ontrafeling van de eerste minuten van de oerknal wel eens onomstotelijk zou kunnen aantonen dat God een pleonasme is. Maar zijn boodschap had een averechtse uitwerking. De tweespalt tussen God en Oerknal werd alleen maar groter en 'wie niet gelooft moet wel atheïst zijn'.
In de 21e eeuw bestaat er onder exacte wetenschappers nauwelijks twijfel over het ontstaan van materie en krachten tijdens die eerste momenten van de oerknal:
Volgens het standaardmodel van de kernfysica kunnen alle ingrediënten van het atoom beschreven worden als deeltjes, namelijk materie deeltjes en krachtvoerende deeltjes. De eigenschappen die deeltjes worden toegekend zijn massa, lading en spin. Massa wordt ontleend aan het zogenaamde Higgs-veld waarmee het gehele universum is gevuld. Het wordt gevormd door Higgs-deeltjes die alleen lading hebben en zorgen voor de zwakke wisselwerking waarmee radioactiviteit wordt verklaard. Lading is het gevolg van een soort interne wisselwerking en spin kan worden opgevat als een soort tollen om de eigen as. Van materiedeeltjes zoals quarks en elektronen kan de spin worden aangeduid met een veelvoud van ½ (halftallige spin) en krachtvoerende deeltjes hebben een heeltallige spin (het gaat om quantumgetallen en de wiskundige achtergrond voert hier te ver). De bekendste krachtvoerende deeltjes (bosonen) zijn de massaloze gluonen die zorgen voor de sterke kernkracht en de fotonen die de elektromagnetische kracht verzorgen. Fotonen hebben evenmin massa en worden ook wel lichtdeeltjes genoemd. Massaloze deeltjes bewegen zich met de lichtsnelheid en hebben daarom altijd een spin lood-recht op hun voortbeweging (als je de deeltjes voorstelt als een bolletje zou in andere gevallen het oppervlak een grotere snelheid kunnen krijgen dan de maximaal toegestane). Daarnaast zijn er veel instabiele deeltjes die slechts een fractie van een ogenblik bestaan en spontaan verdwijnen. Het verval van dergelijke deeltjes is een statistisch proces en de levensduur kan daarom alleen als een gemiddelde waarde worden weergegeven.
Vanaf het begin dat het jonge heelal gevuld was met een hete brij (quark-gluonplasma) volgden er een stuk of zeven fase-transities die een tijdsduur hadden van aanvankelijk een fractie van een seconde tot uiteindelijk vele duizenden jaren. Bij elk van deze transities ontstonden emergente eigenschappen: elke nieuwe fase beschikte over kenmerken die eerder nog afwezig waren. Quarks en elektronen werden ware elementaire materiedeeltjes en konden daarom gelijkgesteld worden aan de eigenschappen die hen tegenwoordig worden toegekend. Door hun veelvoudige combinaties in de vorm van atomen kon daarna een groot aantal emergente eigenschappen worden gegenereerd, eigen-schappen die zonder die combinaties eenvoudig niet zouden hebben bestaan.
Door de inflatietheorie en het standaardmodel te combineren heeft men een reconstructie gemaakt van het ontstaan van het universum. Direct na het aanvankelijke zeer snelle uitdijen, ongeveer 13,7 miljard jaar geleden, vonden er achtereenvolgens een aantal zogenaamde fase-transities plaats die een beetje vergelijkbaar zijn met aggregatie overgangen zoals condensatie en ijsvorming. Tijdens het afkoelen van het quark-gluonplasma waarmee het heelal gevuld was, ontstonden grote aantallen instabiele deeltjes en nadat deze verdwenen, werd het jonge heelal gedomineerd door een plasma van protonen, neutronen, elektronen en fotonen. Een deel van de protonen en alle neutronen fuseerden tot deuteriumkernen (één proton en één neutron) en tot helium-kernen (twee protonen en twee neutronen). Na nog verdere afkoeling werden de elektronen ingevangen door de positieve kernen en ontstonden de neutrale atomen, vooral van waterstof. Ondertussen was de interactie tussen de materiedeeltjes en fotonen zodanig afgenomen dat deze laatsten zich vrij konden bewegen in de vorm van licht (en andere elektromagnetische straling).
Door hun onderlinge aantrekkingskracht (gravitatie) klonterden elementaire deeltjes samen en vormden na vele jaren hemellichamen met zelf weer nieuwe emergente eigenschappen. De grote aantrekkingskracht en straling van een ster kwam pas tot stand als een zeer groot aantal waterstofatomen accreteerden.
De combinaties van verschillende atomen zoals we die tegenwoordig op aarde kennen, tonen nog overtuigender het ontstaan van emergente eigenschappen aan. De eigenschappen van water zijn volslagen anders dan die van waterstof en zuurstof waaruit het is opgebouwd en dat keukenzout eigenlijk bestaat uit het metaal natrium en het giftige chloorgas is ook het gevolg van emergentie door samenvoeging.
Volgens het onzekerheidsprincipe uit de kwantummechanica waren de oorspronkelijke materiedeeltjes niet volledig homogeen over de uitdijende ruimte verdeeld en ontstonden er verdichtingen. Door gravitatie- en vanderwaalskrachten trokken deeltjes elkaar aan en die aantrekking werd groter naarmate er meer samenklonterden. Na vele miljoenen jaren ontstonden op deze wijze talrijke sterrenstelsels. Elke ster was (is) niets anders dan een samenklontering van waterstofatomen die, door de enorme druk die door de onderlinge aantrekking ontstond, samensmolten tot heliumatomen. Bij deze kernfusies ontstonden na verloop van tijd ook grotere atomen en niet zelden ontploften oudere sterren, wat tot gevolg had dat nieuwe elementen de ruimte in werden geslingerd. Deze grotere atomen werden samen met al bestaande atomen in stofwolken opgenomen en verbonden zich ook onderling tot moleculen. Bij het ontstaan van nieuwe sterren door de onderlinge aantrekking van waterstofatomen werden ook deze stofwolken betrokken. Door de verdere afkoeling van het universum en de grotere massa van de nieuw gevormde atomen en moleculen klonterden deze samen tot planeten rondom de ster. Dit proces vond en vindt steeds opnieuw plaats.
Niemand weet precies wat er 3½ miljard jaar geleden op aarde gebeurd is maar in de lijn van eerdere ontwikkelingen mag worden verondersteld dat de combinatie van verschillende moleculen heeft geleid tot een volgend stadium van emergentie. Het proces wordt abiogenese genoemd. Sommige moleculen vormden door meervoudige polarisatie een soort blaasjes, te vergelijken met schuimvorming. Andere moleculen werden overgedragen van de ene op de andere verbinding waarbij energie werd gegenereerd, te vergelijken met verbranding. Weer andere moleculen maakten deel uit van cyclische auto-katalytische processen. Dat zijn chemische processen die zichzelf in stand houden en waarvan het eindproduct dezelfde verbinding is waarmee het proces begon.
Eerder is betoogd dat de oerknal eigenlijk een alternatieve schepping is. Aanhangers van de big bang theorie zullen geen principiële bezwaren koesteren tegen de aanwezigheid van een God die af en toe als Schepper kan fungeren. Dat verklaart de hardnekkigheid waarmee sommige wetenschappers vasthouden aan concepten als Intelligente Ontwerper of zichzelf theïstisch evolutionist noemen. De ware atheïst zal zichzelf meer herkennen in het universum van Stephen Hawking, dat onbegrensd is, zonder echt begin of einde. Het reductionistische idee dat alles verklaard zou kunnen worden met één God vereist wel een héél toegewijde vroomheid. En dat alles een oorzaak moet hebben, is door de onzekerheidsrelatie van Heisenberg allang achterhaald.
Waarom de meeste mensen, wetenschappers incluis, niet in staat zijn het bestaan van een god af te wijzen, kan verschillende gronden hebben. Als kind zijn zij vaak groot gebracht door liefhebbende ouders in de geborgenheid van het geloof. Het alternatief van een heelal zonder begin spreekt de meesten niet aan en de erkenning dat zoveel grote geesten uit het verleden (Aristoteles, Thomas van Aquino, Ibn Sina) het fout hadden, is eenvoudig onaanvaardbaar. Maar het grootste bezwaar dat ze tegen atheïsme hebben, is hun overtuiging dat haar aanhangers amoreel zouden zijn: de atheïst die een pact met de duivel onderhoudt, sinds de heksenvervolging is er weinig veranderd. Godvrezende kosmologen hebben niet zo veel moeite met de gedachte dat bij de allereerste kwantum transitie het heelal 'uit het niets' tevoorschijn is gekomen. Het is wel diep treurig als daar uit geconcludeerd wordt dat het heelal geen betekenis heeft en ons bestaan zinloos is.
Nederlandstalige bronnen:
Theo de Boer & Ger Groot: Religie zonder God. Sjibbolet, 2013
Francis Collins: De Taal van God. Ten Have, 2006
Richard Dawkins: Een Regenboog Ontrafelen. Contact, 2009
Daniel Dennett: De Betovering van het Geloof. Contact, 2006
Brian Greene: De Ontrafeling van de Kosmos. Scala, 2011
Gerard 't Hooft. De Bouwstenen van de Schepping. Bert Bakker, 2013 (heruitgave)
Eric Middleton: Terug naar Platland. Boekencentrum, 2009
Stafan Paas & Rik Peels: God bewijzen. Balans, 2013
Govert Schilling: Evoluerend Heelal. Fontaine, 2009
Kris Verburgh: Schitterend! Houtekiet, 2004
Dirk Verhofstadt: Atheïsme als basis voor de moraal. Houtekiet, 2013
L & B: GOD WEE JE GEBEENTE!
Gij hebt het kwade liever dan het goede, de leugen liever dan gerechtigheid te spreken? Gij hebt lief alle woorden van verslinding en een tong des bedrogs? God zal u afbreken in eeuwigheid. Hij zal u wegrapen en u uit de tent uitrukken. Hij zal u uitwortelen uit het land der levenden.
God heeft uit den hemel neergezien op de mensenkinderen, om te zien of iemand zo verstandig ware die God zocht. Maar allen waren afgeweken, tezamen zijn zij stinkende geworden. Er is niemand meer die goed doet, nog niet één. Kennen die werkers der ongerechtigheid dan geen vrees, dat zij God niet aanroepen? Want God heeft hen verworpen, Hij heeft de beenderen desgenen die hem valselijk bespotten, verstrooid.
De goddeloze bedenkt listige aanslagen tegen den rechtvaardige en hij knerst over hem met zijn tanden. De zachtmoedigen daarentegen zullen de aarde erfelijk bezitten en zich verlustigen over grote vrede. De goddeloze loert op den rechtvaardige en zoekt hem te doden. Maar de Heere laat hem niet in zijn hand. De goddelozen hebben het zwaard getrokken om te slachten die oprecht van weg zijn. Maar hun zwaard zal in hunlieder eigen hart gaan.
En de rechtvaardigen zullen het zien en vrezen en zullen hem uitlachen, zeggende: “Ziet den man die God niet stelde tot Zijn Sterkte maar vertrouwde op de veelheid van zijn rijkdom. Zijn gebeente was gegroeid door onze zachtheid, nu is hij verworden tot het drek der aarde.”
Uit het 19e Bijbelboek PSALMEN
DE WACHTKAMER (verVOLg)
Er zijn nog 110 674 349 993 wachtenden voor u
Alternatieve Bronnen bij De Wachtkamer:
Douglas Adams. The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy. BBC-hoorspel (1978) en TV-serie (1981)
https://www.bbc.co.uk/archive/hitchhikers_guide_to_the_galaxy_review/z7n3382 best bits (2005):
Laury Anderson. Language is a Virus (from Outer Space) on Home of the Brave (1986) featuring William S. Burroughs
Francis Ford Coppola. Bram Stoker’s Dracula. Met Gary Oldman, Keanu Reeves, Anthony Hopkins & Winona Ryder (1992).
César Manrique. Woonhuis/museum op Lanzarote, gebouwd in 1986.
Jeff Wayne. The War of the Worlds. Columbia Records, 1978 met Richard Burton & Justin Hayward life performance 2006:
Hordeum jubatum (kwispelgerst of mouwkruiper) verwijderen uit honden oor:
